75 jaar geleden: de bevrijding van Auschwitz, het grootste concentratiekamp uit WO II

Dit is een bijdrage van Laurence Schram. Zij is senior researcher in het documentatiecentrum van Kazerne Dossin in Mechelen en gespecialiseerd in de geschiedenis van de vervolging van Joden en zigeuners in België en Noord-Frankrijk en van transporten naar Auschwitz. Eindredactie en illustratie: Jan Ouvry. Alle verhalen over de transporten vanuit de Kazerne Dossin en de kampen vindt u hier. 

Op 27 januari 1945 werd het concentratiekampcomplex Auschwitz-Birkenau bevrijd door het Rode Leger (de Sovjet-soldaten red.). Het ging om de drie hoofdkampen van het complex in de buurt van het stadje Auschwitz (Oświęcim in het Pools). Daar waren in de vijf jaren voordien al 1,1 miljoen gedeporteerden omgekomen.

Meer dan 865.000 Joden waren vermoord in de gaskamers van het vernietigingscentrum Birkenau. Zij zijn zelfs nooit in het concentratiekamp binnengegaan. Bij aankomst werden ze noch geregistreerd, getatoeëerd of aan het werk gezet, ze werden onmiddellijk naar de gaskamer gebracht.

Onder de gevangenen die wel werden geselecteerd voor werk in Auschwitz of een van zijn bijna 40 nevenkampen, kwamen er nog eens 95.000 Joden om het leven, 21.000 Roma en Sinti, 15.000 Sovjet-krijgsgevangenen, 75.000 Poolse gevangenen en 15.000 mensen van verschillende andere nationaliteiten. 

In het najaar van 1944 waren de SS'ers al begonnen met de evacuatie van het concentratiekampcomplex. Meer en meer gevangenen werden van Auschwitz overgebracht naar andere concentratie- of werkkampen in het Duitse Rijk. Degenen die nog arbeidsgeschikt waren, werden in Buchenwald, Gross-Rosen, Mauthausen, Dora of Ravensbrück als slavenarbeiders ingezet. Daar werd deze goedkope arbeid tot de dood toe gebruikt om de oorlogsinspanning en de wapenindustrie te ondersteunen.

Bovendien werden in die periode steeds minder mensen vanuit Hongarije en Polen nog naar Auschwitz gedeporteerd. De bevolking in Auschwitz en de nevenkampen daalde van meer dan 105.000 geregistreerde gevangenen in augustus 1944 tot 66.000 in januari 1945, terwijl de vergassingen afnamen van 10.000 tot 1.000 per dag.

De leden van het Sonderkommando, de werkkrachten van het uitroeiings­centrum Birkenau, wisten dat hun overleving afhing van het aantal nieuwkomers. In deze situatie, waarin de vergassing drastisch verminderde, kwamen ze in opstand. Op 7 oktober 1944 slaagden ze erin om gaskamer-crematorium IV op te blazen. De opstand werd gedempt in bloed. Weinig rebellen overleefden het ...

Rond 15 januari 1945 gaf Heinrich Himmler het bevel om Auschwitz en zijn subkampen in hun geheel naar het Westen te evacueren. Hij eiste de vernietiging van alle bewijzen van de daar gepleegde misdaden. Hij wilde geen enkel spoor achterlaten, geen enkel bewijs van de Jodenuitroeiing. Voor hun vlucht hebben de SS’ers van Auschwitz-Birkenau de vergassings­installaties van het vernietigingscentrum Birkenau gedynamiteerd, alsook het grootste deel van de belastende documenten verbrand.

"Mei-juni 1944: een grote groep Joodse gedeporteerden is net aangekomen in Auschwitz II Birkenau; gevangenen in gestreept uniform nemen hun bagage in ontvangst en SS-bewakers maken zich klaar voor het selectieproces."

Een foto uit het zogenaamde "Auschwitz Album", bijna 200 foto's gemaakt door een SS'er in mei-juni 1944 van de aankomst en selectie van pas aangekomen gedeporteerden. Het waren in die periode vooral Hongaarse Joden. Een Hongaarse Jodin, Lili Jacob, die in een dodenmars uit Auschwitz vertrok, vond het album in een ander kamp, waar ze herstelde na haar bevrijding. Ze herkende zichzelf, familieleden en bekenden op de foto's. Ze schonk het album aan het Yad Vashem in Israel; de foto's zijn onder andere ook te bekijken via Fortepan.hu .

In januari 1945 brak het Rode Leger door de Duitse linies. Van 15 tot 18 januari, tijdens de ultieme evacuatie van Auschwitz, hebben de SS’ers alle gevangenen die nog in staat waren om te stappen gedwongen om te vertrekken. 60.000 gedetineerden moesten een van de verzamelpunten bereiken, die zich op spoorwegknooppunten zo'n veertig kilometer verderop bevonden. Dit gebeurde per trein, vrachtwagen en/of te voet, in een bittere kou, zonder of bijna geen voedsel. 

Van de verzamelpunten brachten goederentreinen hen met open wagons naar concentratiekampen in het hart van het Reich. De hele weg door hebben de SS'ers degenen die de chaotische stoet niet meer konden volgen, achtergelaten of ter plekke neergeschoten. Mogelijk zijn maar liefst vijftienduizend van de gevangenen ofwel gestorven door ontbering en uitputting, ofwel vermoord door de SS’ers tijdens deze dodenmarsen.

Veel van degenen die de dodenmars van Auschwitz overleefden, zouden enkele maanden later nieuwe dodenmarsen meemaken, toen de SS opnieuw probeerde te voorkomen dat de geallieerde legers hen zouden bevrijden. Heel veel mensen stierven van uitputting, ziekte of honger in de laatste maanden van de oorlog.

Tauba Ehrenberg, vanuit Dossin gedeporteerd, getuigde over de dodenmarsen: “Ze zetten ons in een open wagon, de sneeuw viel op ons. We gingen naar Ravensbrück, daarna naar Malchow. Vanuit Malchow hebben we naar Leipzig moeten lopen. We hebben gelopen, gelopen! Velen stierven. Als iemand achterbleef of een beetje afdwaalde... Meisjes kwamen uit de rij en renden voor hun leven”.

De Sovjet-soldaten die in Auschwitz-Birkenau toekwamen ontdekten een gruwelijk tafereel. Naast 600 lijken van gedetineerden, gestorven aan uitputting of ziekte of door de SS neergeschoten, waren er nog ca. 7.000 gevangenen. De nazi’s hadden de stervenden, de zieksten en de zwaksten, die niet in staat waren om geëvacueerd te worden, volledig aan hun lot overgelaten.

Onder hen bevonden zich een honderdtal kinderen, ex-proefkonijnen van pseudo-medische experimenten. Het Rode Leger en het Poolse Rode Kruis richtten veldhospitalen op om de humanitaire noodtoestand aan te pakken. Nauwelijks 2.000 van de in Auschwitz bevrijde gevangenen hebben het overleefd.

Onmiddellijk na de aankomst van het Rode Leger begon een speciale Sovjet-commissie met een onderzoek. Ze interviewde overlevenden, onderzocht het puin van de crematoria en bestudeerde de plannen van de Bauleitung, de centrale administratie belast met de bouw van het kamp, o.a. documenten die niet werden vernietigd.

Zij maakte ook een gedetailleerde inventaris van de bezittingen van de vermoorde personen. In zeven goederenwagons en in opslagplaatsen in Birkenau vonden ze een onbeschrijflijke hoeveelheid voorwerpen, waaronder 1,7 miljoen kledingstukken, meer dan 43.000 paar schoenen, 840.000 stuks vrouwenlingerie, 293 balen vrouwenhaar… De nazi's waren, in hun haast, er niet in geslaagd om zoveel spullen te vernietigen, het werd verpletterend bewijsmateriaal. 

Een tweede, Poolse commissie werd belast met het onderzoeken van de manieren waarop de gedeporteerden werden gedood en verbrand en het verzamelen van bewijsstukken van de massale vernietiging die daar had plaatsgevonden, met het oog op toekomstige processen.

De bevrijding van Auschwitz was in die tijd geen belangrijk nieuwsfeit. Ze vond plaats tijdens een groot militair offensief en trok toen weinig aandacht. Bovendien maakten de Sovjets bijna geen publiciteit over het kamp en raakte er weinig informatie tot het westen.

Een filmploeg van het Rode Leger heeft het kamp enkele dagen na de bevrijding gefilmd. De beelden waren zo schokkend, de gevangenen zo ziek en uitgeput, gevoelloos en apathisch dat de Sovjets weigerden om deze beelden te gebruiken. Later werd voor propaganda­doeleinden een tweede film gemaakt. Die toont de triomfantelijke ontvangst van de troepen die het kamp binnenkwamen, scènes die nooit plaatsvonden... 

In april en begin mei was het anders toen de Britten Bergen-Belsen binnenkwamen en de Amerikanen Ohrdruf, Buchenwald en Dachau. Zij wilden dat de wereld zo snel mogelijk geconfronteerd werd met de verschrikkingen van de kampen. Vanaf midden april 1945 vulden foto's van uitgehongerde gevangenen en bergen uitgemergelde lijken kranten en tijdschriften. Voor het Britse en Amerikaanse publiek bleek de oorlogsinspanning gerechtvaardigd; soldaten waren niet tevergeefs gestorven.

De bevrijding had een einde gemaakt aan de chaos van de haat en de onverdraagzaamheid. De systematische vernietiging van Joden en Roma was effectief stopgezet. Het Derde Rijk, de SS en het concentratiekamp­systeem waren ingestort. Maar een heel andere chaos begon voor de overlevenden.

Zij probeerden naar huis terug te keren, op zoek naar familie, vrienden, hun vorige leven. De gerepatrieerden voelden zich niet bepaald welkom. De bevrijding had voor de gerepatrieerden een heel andere connotatie dan voor de rest van de bevolking omdat ze zich afvroegen hoe ze terug konden keren naar een leven zoals voor hun deportatie.

De trauma's en het uitzonderlijke lot van de slachtoffers van de Shoah werden na de oorlog niet waargenomen noch erkend. Hun gemeenschap was verwoest, hun gezondheid was precair, ze hadden alles verloren: hun geliefden, bezittingen, huizen, plaats in de maatschappij. Ze moesten hun leven zonder veel steun opnieuw opbouwen. De weinige Roma-overlevenden kwamen terug in een leven in de marge van de maatschappij die weigerde hun lijden te erkennen. Hun lot was nog ellendiger dan dat van de Joden.

De zeldzame Sovjetkrijgsgevangenen, die hun gevangenschap in Auschwitz hadden overleefd, getuigden over hun ervaringen. Maar hun verhaal werd genegeerd. De reden is simpel: ze werden niet langer in de Sovjet­maatschappij aanvaard. Ze werden beschouwd als verraders of spionnen. Sommigen van hen werden als balling naar goelags gestuurd, waar ze werden ondergedompeld in een nieuwe lijdensweg...