‘Onze economie, en de steeds toenemende rijkdom van de superrijken, is gebouwd op de schouders van vrouwen’

Het was Amitabh Behar, de CEO van Oxfam India, die met het onthutsende rapport de politieke en zakelijke elites in Davos ongemakkelijk deed schuifelen op hun stoel. “Een miljardair hoef je niet te feliciteren voor zijn rijkdom”, vindt hij. “Integendeel: elke miljardair is een mislukking van het beleid.”

Ruikt dat niet naar jaloezie?

Behar: “Nee, niet zolang we miljarden mensen een waardig leven ontzeggen. We hebben de ongelijkheid in de wereld niet langer onder controle, en dat is de schuld van ons economisch systeem. De rijken zullen alleen maar rijker worden, maar voor wie in armoede leeft, is er geen zicht op beterschap. De cijfers zijn obsceen: de rijkste 1 procent van de wereld heeft evenveel geld als de 6,9 miljard armste mensen. Er zijn 2.153 miljardairs op onze planeet, en zij hebben hun vermogen sinds de crisis van 2008 – een bikkelharde periode voor velen – zien toenemen met 7,4 procent per jaar. De 500 rijksten gingen er alleen al het voorbije jaar met 25 procent op vooruit. De conclusie is duidelijk: we moeten ons economisch systeem fundamenteel herdenken.”

U zegt dat de armsten in armoede blijven leven, maar de laagste inkomens nemen overal ter wereld toe. Is het dan een probleem dat de rijksten ook rijker worden?

Behar: “De laatste tijd hoor ik her en der hoeraberichten, maar laat het duidelijk zijn: extreme armoede neemt net tóé in regio’s als Latijns-Amerika, Sub-Sahara-Afrika en het platteland in India. Het gaat om miljoenen mensen die geen menswaardig leven kunnen leiden.

“In de ruime betekenis neemt armoede globaal gezien inderdaad af: er hebben minder mensen honger. Maar armoede gaat om méér dan dat: kleren, huisvesting, een waardig bestaan. Ongeveer de helft van de wereldbevolking moet rondkomen met minder dan 4,97 euro per dag. Laten we dus opletten met een te positief verhaal.”

Een opvallende conclusie in het Oxfam-rapport: de wereldeconomie is seksistisch.

Behar: “Onze economie, en de steeds toenemende rijkdom van de superrijken, is gebouwd op de schouders van vrouwen. Vrouwen leveren wereldwijd enorm veel arbeid die onzichtbaar en onbetaald is: ze zorgen voor de kinderen en ouderen, ze maken schoon, ze koken, ze doen de was, in ontwikkelingslanden gaan ze drinkbaar water halen... Samen besteden alle vrouwen ter wereld elke dag 12,5 miljard uur aan onbetaald zorgwerk. Zo zorgen zij ervoor dat mannen uit kunnen werken en de bedrijven draaiende houden. Hun werk levert een bijdrage aan de wereldeconomie van 9,7 biljoen euro per jaar. Dat is ongeveer drie keer zoveel als de volledige techindustrie. Als vrouwen dat werk níét meer zouden doen, stort de wereldeconomie in elkaar. En dan verdwijnt ook meteen de rijkdom van al die mannen in Davos. Zij kunnen niet zonder vrouwen. Alle winsten die miljardairs, aandeelhouders en bedrijfsleiders binnenrijven, hebben ze te danken aan vrouwen.

“De grootste slachtoffers zijn uiteraard de vrouwen zelf. Zij moeten vaak al op jonge leeftijd de school verlaten. Ze besteden zoveel tijd aan het huishouden dat er vaak geen tijd is voor een baan, of enkel voor een deeltijdse job, waardoor ze in de armoede belanden. Zeker alleenstaande vrouwen lopen risico op armoede. En dat terwijl ze eigenlijk meer uren kloppen dan mannen. Vooral in landen met lage inkomens is het probleem prangend. De 22 rijkste mannen ter wereld bezitten meer dan alle vrouwen in Afrika opgeteld.

“We moeten dit probleem dringend aankaarten, want tegen 2030 zullen 2,3 miljard mensen zorgbehoevend zijn. En door de klimaatcrisis wordt drinkbaar water schaarser, waardoor vrouwen nog verder moeten wandelen naar bronnen. Als we zo doorgaan, zullen vrouwen nóg meer onbetaald moeten werken, en in een nog uitzichtlozere positie terechtkomen.”

Mannen moeten meer helpen met de was en de plas?

Behar: “Absoluut. De clichés en stereotypen moeten de wereld uit. Maar véél belangrijker is de rol van onze overheden. Aangezien vrouwen zo veel onbetaalde zorgtaken uitvoeren, voelen overheden veel minder de neiging om te investeren in bijvoorbeeld kinderopvang. Zo ontstaat een vicieuze cirkel: aangezien de overheid de urgente nood niet voelt om geld te pompen in de zorgsector, hoeven de rijken nauwelijks belastingen te betalen.

“We hebben massale investeringen nodig om vrouwen te ontlasten. Kinderopvang in bedrijven, uitgebreid ouderschapsverlof, enzovoort. Alleen dan raken vrouwen weg uit hun precaire situatie. Eigenlijk zouden gezondheidszorg en onderwijs volledig gratis moeten zijn. In jullie land is dat al het geval. Het is dus geen utopie.”

Om de investeringen in onderwijs en zorg te betalen, kijkt u allicht naar de miljardairs die in Davos rondlopen?

Behar: “Klopt. De rijkdom van een select clubje in de wereld is onkies. En ze werken er niet eens hard voor. Er wordt geschat dat twee derde van het vermogen van miljardairs afkomstig is van erfenissen, of bevlekt is met schimmige deals. We hebben in zekere zin opnieuw een aristocratische klasse gecreëerd. Miljardairs zijn de nieuwe adel. Ze moeten een eerlijke bijdrage leveren.”

Zoals Rutger Bregman vorig jaar in Davos declameerde: ‘Taxes, taxes, taxes!’ Het echte probleem is dat de rijken hun deel niet betalen.

Behar: “(knikt) De sleutel is een heffing op rijkdom, zoals vermogens en erfenissen. Zelfs Bill Gates is daar voorstander van. Warren Buffet liet zich ook ontvallen dat hij het bizar vindt: hij is een supermiljardair, maar hij betaalt minder belastingen dan zijn secretaresse.

“Voorts moeten overheden eindelijk moed aan de dag leggen en internationale afspraken maken. Multinationals die belastingen ontduiken door hun winsten te versluizen naar belastingparadijzen? Dat moet gedaan zijn.”

Denkt u dat er voldoende draagvlak is voor zo’n vermogensbelasting? Overal in de wereld komen rechts-populisten aan de macht. Trump, zelf een miljardair, zal uiteraard geen extra belastingen op rijkdom invoeren.

Behar: “Politici als Trump doen zich voor als brengers van verandering, maar ze bestendigen net het systeem dat de rijken rijker maakt. Zijn tax cuts doen de ongelijkheid nog verder toenemen.

“Trump is verkozen omdat de mensen boos zijn. De woede en frustratie worden steeds groter, omdat burgers voelen dat de situatie zo oneerlijk is. Jammer genoeg hebben populisten een manier gevonden om die woede om te zetten in electorale winst. Ik ben ervan overtuigd dat de overwinningen van Trump en Bolsonaro (president van Brazilië, red.) geen goedkeuring zijn van hun neoliberale agenda, maar uitingen van frustratie. Mensen willen verandering zien.

“Nu, eigenlijk ben ik optimistisch. Dit wordt het decennium van het burgerlijke activisme. Denk maar aan de klimaatbetogingen en de straatprotesten in Chili en Beirut tegen het economisch systeem. Mensen accepteren de status quo niet langer. Dit blijft niet duren. Via protest concrete verandering bekomen: dat wordt de grote uitdaging van de komende tien jaar.”

Maar nu toch eerst eens helpen met de afwas thuis?

Behar: “Dat is de eerste stap: als man je steentje bijdragen en de werklast eerlijker verdelen thuis. Want ook in West-Europa dragen vrouwen de last van de economie op hun schouders, ten koste van hun eigen portefeuille en lichaam.”

Karikatuur

Het rapport van Oxfam is alarmerend, maar hoe zit het precies in België? We leggen de vraag voor aan enkele experts. Alvast één lichtpuntje: sinds de crisis van 2008 is de ongelijkheid in ons land niet verder gestegen. Daarmee zijn we een zeldzame uitzondering in de wereld.

Geert Schuermans, stafmedewerker SAM, steunpunt Mens en Samenleving, auteur van Een jaar in de wereld van ongelijkheid: “We doen het beter dan andere landen dankzij ons sterk sociaal middenveld. De vakbonden hebben met succes gestreden voor drie belangrijke steunpilaren: de sociale zekerheid, de collectieve loononderhandelingen en het progressieve belastingsysteem, waardoor de sterkeren zwaarder worden belast dan de zwakkeren. Zonder dat systeem zou de ongelijkheid dubbel zo groot zijn.”

Maaike Vanmeerhaeghe, beleidsmedewerker Ongelijkheid en Fiscaliteit bij Oxfam Solidariteit: “Vakbonden hebben door hun grote ledenbestand nog een mandaat om stevig te wegen op de loononderhandelingen. Daardoor blijft de kloof tussen de hoogste en laagste lonen vrij klein. En werkende armen zoals in Duitsland – mensen die ondanks een job de eindjes niet aan elkaar kunnen knopen – heb je in België nauwelijks.”

Schuermans: “Toch is de inkomensgroei van de voorbije dertig jaar ook in België onevenwichtig verdeeld. De 10 procent armsten gingen er met 20 procent op vooruit, terwijl de 10 procent rijksten er 52 procent bij kregen.”

Vanmeerhaeghe: “Hét probleem in België is structurele armoede. We hebben een stevige en robuuste middenklasse, maar de armsten vinden daar maar geen aansluiting bij. In België loopt nog steeds 20,4 procent van de mensen risico op armoede en sociale uitsluiting. Vaak zijn dat mensen die leven van een uitkering. En onze uitkeringen, voor alle duidelijkheid, liggen onder de armoedegrens.”

Toch wijzen onze politici erop dat het Belgische systeem al zeer ‘gelijkmakend’ is.

Schuermans: “Het is bijna pervers om zulke uitspraken te doen als je weet dat een groep van 1,7 miljoen Belgen niet rondkomt. Eén derde van hen zit zelfs zo zwaar in de problemen dat ze geen menswaardig bestaan kunnen leiden. Ja, we geven veel uit aan sociaal beleid, maar die uitgaven staan steeds meer onder druk door politici die willen besparen.

“De regering-Michel heeft via belastingverlagingen ingezet op het creëren van jobs, omdat werk de beste remedie zou zijn tegen armoede. Dat klopt niet. Jobs zijn belangrijk, maar de beste manier om ongelijkheid te bestrijden is het verhogen van de uitkeringen, zoals de minimumpensioenen en werkloosheidsuitkeringen, tot aan de armoedegrens. Al moet je dan óók de minimumlonen verhogen, anders ontstaat er een werkloosheidsval – een situatie waarin het voor sommigen niet langer financieel interessant is om te gaan werken, omdat het verschil met een werkloosheidsuitkering te klein is.”

Naast inkomen is er nog een tweede manier om ongelijkheid te meten: vermogen. Volgens Oxfam bezitten enkele duizenden rijken meer dan de armste helft van de wereldbevolking. Hoe zit dat in België?

Vanmeerhaeghe: “Bijna de helft van alle rijkdom in België is in handen van de 10 procent rijksten, blijkt uit een schatting van vermogensbeheerder Credit Suisse. Ondanks onze robuuste middenklasse zit er dus nog héél wat rijkdom bij de top. De rijkste 1 procent in ons land bezit 337 miljard euro. De armste 10 procent bezit samen 18 miljard.”

Schuermans: “In vergelijking met de rest van de wereld valt dat mee, maar de verhouding blijft spectaculair.”

Hoeveel miljardairs telt ons land?

Paul De Grauwe, professor Economie, KU Leuven en London School of Economics: “Volgens de lijst van De Rijkste Belgen zijn het er 29, en dat aantal neemt toe.

“Het idee blijft bestaan dat de toplaag van de samenleving zo productief en creatief is dat ze de rest van de bevolking mee naar boven trekt, maar dat is fout gebleken. Die superrijken kunnen geen Ferrari’s, jachten, privéjets en paleizen blíjven kopen.”

Maar zijn miljardairs een probleem op zich? Gaat hun rijkdom ten koste van de armsten?

De Grauwe: “Dat is moeilijk te bewijzen, maar het is wel duidelijk dat miljardairs een gevaar zijn voor onze democratie. Ze gebruiken hun geld niet alleen voor beleggingen, maar ook om politieke invloed uit te oefenen. Bijvoorbeeld door denktanks of mediabedrijven op te kopen. Zonder de kranten van de conservatieve mediamagnaat Rupert Murdoch hadden de Britten waarschijnlijk niet voor de brexit gestemd. Murdoch is tegen de Europese Unie en liet zijn tabloids de publieke opinie vergiftigen met anti-Europese slogans en leugens. En in het klimaatdebat doet hij precies hetzelfde.”

Vanmeerhaeghe: “Het is hier niet zo erg als in de VS, maar ook bij ons voelen kabinetten en parlementsleden de druk van machtige lobby’s en multinationals om wetten bij te sturen. Neem nu de financiële transactietaks: een zeer minieme heffing van amper 0,1 procent op de handel in aandelen. Die zou 1,6 miljard euro kunnen opleveren. België was voortrekker van zo’n heffing binnen de EU, tot we ineens onze kar keerden en er alles aan deden om het voorstel uit te hollen. Zoiets gebeurt onder druk van de bedrijfswereld en de superrijken.”

De Grauwe: “We moeten beletten dat mensen te veel rijkdom opstapelen. En dat kan heus zonder onze economie in gevaar te brengen. Eden Hazard verdient nu een jaarsalaris van 31 miljoen euro. Denkt u dat hij minder goed zal voetballen als we daar 1 miljoen van wegbelasten? Natuurlijk niet.”

Een vermogensbelasting is een vaak terugkerend voorstel, maar wordt verketterd door de N-VA en de liberalen. Het zal dus wellicht nog niet voor de volgende regering zijn.

Schuermans: “Ik vond het fascinerend hoe overdreven de karikaturen waren die die partijen tijdens de vorige kiescampagne maakten van het nochtans brave voorstel van Groen voor een vermogenswinstbelasting op kapitalen boven 1,5 miljoen euro. We leven in populistische tijden waarin politici naar de bevolking willen luisteren als het gaat over vluchtelingen en rekeningrijden. Wel, uit bevragingen blijkt dat 85 procent van de bevolking wil dat de grote vermogens meer bijdragen. Dat is een gigantisch draagvlak. Waar wachten we nog op?”

De rechterzijde wil niet weten van zulke voorstellen, uit vrees de middenklasse te treffen.

De Grauwe: “Dat is een drogreden. Een zelfstandige die zijn hele leven hard heeft gewerkt om 1 miljoen euro bij elkaar te krijgen, moet je niet treffen met zo’n maatregel. Het gaat om de superrijken. Voer een vermogensbelasting in op fortuinen vanaf 10 miljoen euro. Room daar elk jaar 1 tot 2 procent van af, en 3 tot 4 procent op vermogens van 100 miljoen euro. Dat kan er heus wel af. En met zo’n maatregel tref je slechts enkele honderden miljonairs, wier rijkdom een gevaar is voor de maatschappij.”

Voor zo’n belasting is eerst een vermogenskadaster nodig: een overzicht van wie hoeveel rijkdom bezit. Is dat niet privé?

Vanmeerhaeghe: “De overheid weet toch ook hoeveel vastgoed we bezitten? En via onze loonbrief weet ze toch ook hoeveel we verdienen? Alleen als het op vermogen aankomt, is dat blijkbaar een probleem.”

De Grauwe: “Privacy is geen argument als het gaat om een groep die haar vermogen verbergt in duistere constructies en belastingparadijzen.”

Schuermans: “Een paspoort met verplichte vingerafdruk vinden diezelfde partijen dan weer géén schending van de privacy. Voor de toplaag gelden blijkbaar andere regels.”

Hoe komt dat?

Schuermans: “Omdat de politieke en economische elite steeds meer met elkaar versmelten. Als de CEO van ArcelorMittal met Bart De Wever wil spreken, belt hij hem op. Als armoede-organisatie moet je hemel en aarde bewegen om op een kabinet te worden ontvangen.”

Vanmeerhaeghe: “Wie houdt zo’n vermogenskadaster tegen? Jij en ik alvast niet. Dat illustreert de macht van de superrijken. Het wordt tijd dat de staat zicht krijgt op het vermogen van de Belgen. Dan kunnen academici een realistische taks beginnen te becijferen.”

De Grauwe: “Nederland, Frankrijk, Noorwegen en IJsland hebben zo’n kadaster, en die landen staan vooralsnog niet aan de economische afgrond.”

Dreigen grote bedrijven en miljardairs hun biezen te pakken als de belastingdruk hier te hoog wordt?

De Grauwe: “Vaak is dat niet meer dan bluf. De brouwerij van AB Inbev staat in Leuven, die neem je niet zomaar mee op het vliegtuig. De families achter dat bedrijf behoren tot de rijkste van België: zij gaan de bron van hun welvaart niet zomaar wegnemen.”

Eén van die familieleden, Alexandre Van Damme – met een vermogen van 17 miljard euro de rijkste man van België – is wél verhuisd naar Zwitserland.

De Grauwe: “Daar betaalt hij wellicht minder belastingen. Bernard Arnault, de grote baas van Louis Vuitton, verhuisde dan weer naar ons land om de Franse vermogenstaks te ontvluchten. Nu, dat zijn uitzonderingen, de meesten blijven waar ze zijn, omdat ze daar hun netwerk en sociaal leven hebben.”

Vanmeerhaeghe: “Belastingen op extreme rijkdom zijn nu eenmaal nodig, want het fiscale beleid van de regering-Michel heeft diepe gaten geslagen in de begroting. Om jobs te creëren heeft de regering de lasten verlaagd voor werkgevers en vennootschappen. Maar de bedrijven hebben die winstmarges gebruikt om extra geld uit te keren aan de aandeelhouders. Er zijn wel degelijk jobs gecreëerd, maar niet voor mensen onderaan de ladder. Nu zitten we met een gat van miljarden euro’s in de sociale zekerheid. Het lijkt me nu maar eerlijk om het vermogen aan te spreken om die gaten te dichten.”

Schuermans: “Het hypocriete is dat de neoliberalen zeggen dat je rijke mensen moet stimuleren om de taart groter te maken, maar voor arme mensen geldt dat blijkbaar niet. Die worden bestraft en opgejaagd.”

Hoezo?

Schuermans: “Wie een leefloon aanvraagt wordt binnenstebuiten gekeerd om te zien of hij geen eigendom in het buitenland heeft. Ze worden aan steeds strengere criteria onderworpen. In Vlaanderen leeft de gedachte dat ‘de leefloners’ niet willen. Maar als je met die mensen praat, blijkt dat de grote meerderheid wél wil bijdragen aan de maatschappij. We moeten in hen investeren.”

Is het niet beter om een leefloner te verplichten Nederlands te leren en een opleiding te volgen dan om hem thuis in de zetel te laten zitten?

Schuermans: “Allerlei verplichtingen opleggen werkt niet. Dat zal elke sociaal werker u vertellen. In Nederland zijn ze al van dat model afgestapt, omdat die aanpak zulke mensen niet laat doorstromen naar een job.

“Je moet met hen overleggen: vragen wat ze willen doen, welke problemen ze ondervinden en hoe je hen kunt helpen. Vaak verhindert hun sociale context hun om zomaar in een job te stappen. Dan moet je die eerst aanpakken. Maar dat vergt extra inspanningen.”

Hoe kunnen we de ongelijkheid nog verkleinen, volgens u?

Schuermans: “Door niet toe te geven aan de aanvallen op onze sociale zekerheid. In tijden van deregulering, freelancers en flexwerk is de sociale beweging meer dan ooit nodig. Maar de vakbonden moeten ook slimmer en moderner worden. Ik val soms achterover van hun ongelukkige communicatie.”

Poppenspel

De wereldeconomie is seksistisch, zo blijkt uit het Oxfam-rapport. Overal ter wereld werken vrouwen zich onbetaald te pletter, waardoor ze kansen missen. Hoe zit dat in België?

Vanmeerhaeghe: “De cijfers zijn minder extreem dan in ontwikkelingslanden, maar toch: van al het werk dat Belgische vrouwen leveren, is 56 procent onbetaald. Dan gaat het over schoonmaken, koken, met de kinderen bezig zijn, afwassen, enzovoort. Bij mannen is 36 procent van de werktijd onbetaald. In totaal zijn vrouwen elke dag zo’n anderhalf uur meer bezig met zorgtaken dan mannen. Daar staat tegenover dat mannen ongeveer anderhalf uur meer betaald werk leveren dan vrouwen.

“Mannen en vrouwen werken dus evenveel uur per dag, maar vrouwen worden anderhalf uur minder betaald. In de weekends zie je dat het duidelijkst: vrouwen blijven hun uren kloppen, mannen hebben beduidend meer vrije tijd.”

Die ongelijke verdeling van zorgtaken zorgt er volgens Oxfam voor dat de carrières van vrouwen worden gefnuikt.

Vanmeerhaeghe: “De voorbije decennia zijn vrouwen in ons land meer gaan werken, maar er blijft een kloof bestaan. 43 procent van de vrouwelijke werkneemsters werkt deeltijds, vaak om daarnaast nog onbetaalde zorgtaken op te nemen. Terwijl dat bij mannen maar 11 procent is.”

Waarom blijven vrouwen zoveel zorgtaken opnemen?

Vanmeerhaeghe: “Ze krijgen met de paplepel binnen dat ze het huishouden moeten runnen. We gaan er nog steeds van uit dat vrouwen sowieso beter geschikt zijn om voor de kinderen te zorgen. Het begint met een klein meisje dat een pop krijgt, en het eindigt met vrouwen die 67 procent van al het ouderschapsverlof opnemen. Aangezien de uitkering voor ouderschapsverlof vrij laag is, kunnen veel gezinnen slechts één ouder dat verlof gunnen, en in de praktijk is dat meestal de vrouw.

“Ouders hebben volgens mij de verantwoordelijkheid om genderrollen te ontkrachten bij hun kinderen, door niet automatisch een pop te geven aan een meisje en Lego aan een jongen. Ook media hebben een rol te spelen. Wanneer Sophie Wilmès premier wordt, is de vraag die de kranten zich stellen: ‘Hoe gaat zij dat bolwerken, als moeder van vier kinderen?’ Bij mannen stellen ze zich die vraag niet.

“En eigenlijk kunnen we allemáál iets doen. Waarom installeren cafés en restaurants geen luiertafels in de mannentoiletten? Die vind je doorgaans alleen bij de dames.”

De grote beleidsaanbevelingen die het internationale Oxfam-rapport doet, zijn al geïmplementeerd in België: betaalbare kinderopvang, evenveel ouderschapsverlof voor vader en moeder, enzovoort.

Vanmeerhaeghe: “Inderdaad, we doen het vrij goed. Maar uit de naakte cijfers blijkt dat het nog altijd beter kan. En dat begint bij mannen die meer verantwoordelijkheid opnemen in het huishouden. Zéker wanneer er kinderen komen, want dan zetten vrouwen vaak een stap terug. Eén vader op de drie neemt niet eens zijn tien dagen vaderschapsverlof volledig op. Terwijl tien dagen nog veel te weinig is. Door mannen zo weinig vaderschapsverlof te geven, creëren we meteen na de geboorte al patronen waarbij de vrouw thuisblijft en de man gaat werken. Laten we dat verlof uitbreiden naar 20 dagen en erover práten. Uit onderzoek blijkt dat mannen zich vaak schamen om minder te werken en meer voor de kinderen te zorgen. Terwijl dat net heel waardevol kan zijn.”

© Humo