Formatiecircus in Thüringen zet vertrouwen in heel de Duitse democratie op de helling

Het is de vraag of iemand in Duitsland zich over vijftig jaar de naam Thomas Kemmerich nog herinnert, de kortst zittende regeringsleider van een Duitse deelstaat ooit. Precies een etmaal na zijn verkiezing tot minister-president van Thüringen, met dank aan de stemmen van de AfD, zag Kemmerich zich gedwongen die functie neer te leggen en ontbinding van het parlement aan te vragen, om de weg vrij te maken voor nieuwe verkiezingen.

Waarschijnlijk weten straks nog maar weinigen dat Kemmerich behalve politicus ook manager was van een Oost-Duits kappersimperium, en vader van zes kinderen. Wel zal men zich herinneren dat er een liberaal was die de deur voor de AfD op een kier zette en vervolgens weer probeerde dicht te duwen onder druk van woedende landgenoten.

Gedurende het etmaal dat Kemmerich minister-President van Thüringen was, gingen duizenden mensen de straat op om tegen hem te protesteren. Voor het partijkantoor van de FDP in Berlijn verzamelden zich duizenden demonstranten. ‘Wie heeft ons verraden, de liberaal-democraten’, scandeerden ze, en: ‘Samen tegen het fascisme.’

Partijpas verknipt

Linkse politici spraken van een dambreuk, de media waren eensgezind in hun afwijzing . Op Twitter verschenen filmpjes van mensen die hun FDP-lidmaatschapspas verknipten. De tegenstanders van de AfD veranderden Duitsland een grote, blazende kat met opgezette staart en een hoge rug; boos, maar ook erg bang.

En er kwam een reactie van Angela Merkel, die zich in de lang gerekte nadagen van haar kanselierschap alleen nog uitspreekt als ze iets écht belangrijk vindt. Zoals nu. ‘Onvergeeflijk’, liet de Bondskanselier optekenen vanuit Zuid-Afrika.

Toch is het de vraag hoelang Duitsland de AfD, de grootste oppositiepartij in de Berlijnse Bondsdag, nog buiten de deur kan houden.

Elders in Europa zijn coalities met partijen op of over de rand van het rechts-extreme spectrum geleidelijk een normaal verschijnsel geworden. Denk aan Polen, Hongarije, maar ook aan de Lega van Salvini in Italië, en natuurlijk aan Oostenrijk waar de FPÖ, toch een vrij klassieke neonazipartij, een jaar naast de christen-democraten in het zadel zat. In Nederland behoorde Mark Rutte met de gedoogsteun aan Wilders in 2010 zelfs tot avant-garde van deze ontwikkeling.

Hitler

Dat het cordon sanitaire rond de AfD in Duitsland zo lang standhield, is een direct gevolg van de geschiedenis. De partij wordt door linkse partijen zonder enige omhaal op een lijn gezet met de NSDAP van Adolf Hitler. Die vergelijking is twijfelachtig, alleen al omdat de geschiedenis zich nooit letterlijk herhaalt.

Maar dat de AfD tegen het rechts-extremisme aanschurkt, staat buiten kijf. De jongerenbeweging Junge Alternative wordt als potentieel extreem-rechtse groepering in de gaten gehouden door veiligheidsdiensten, hetzelfde geldt voor de Flügel, de rechter partijflank rondom Björn Höcke. Vorige week nog stapte een parlementariër uit de Bondsdagfractie omdat ze vond dat die Flügel te veel macht kreeg in de partij.

Het is de vraag hoe zinnig de tegenmaatregelen zijn. Potentiële AfD-kiezers zijn er in elk geval niet van onder de indruk, in tegendeel, bleek tijdens de verkiezingen in Thüringen, Saksen en Brandenburg vorige herfst, waar ook veel jonge hoogopgeleiden op de AfD stemden, niet ondanks mensen als Höcke, die openlijk flirten met nazi-ideeën, maar vanwege hen.

Elite

De AfD heeft woensdag in Thüringen een belangrijke symbolische overwinning geboekt. Ze heeft een wig in het cordon sanitaire gedreven, FDP en CDU uit hun dekking gelokt. AfD’ers twitteren triomfantelijk-verontwaardigd dat de andere partijen, de CDU van Merkel voorop, een democratisch gekozen regeringsleider tot aftreden dwingen en zien daarin de bevestiging van hun overtuiging dat de politieke elite, de Altparteien in AfD-jargon, corrupt is.

De grootste winst voor de meest rechtse partij uit de Duitse Bondsdag is de destabilisering van haar politieke tegenstanders. FDP-leider Christian Lindner stelt vrijdag de vertrouwensvraag aan zijn partijbestuur, naar aanleiding van de kwestie-Kemmerich. Als hij moet aftreden, kan het zijn dat de liberale partij, die volgens de peilingen de beslissing van kort na de verkiezingen van 2017 om uit de coalitieonderhandelingen te stappen nooit helemaal te boven is gekomen, bij de volgende verkiezingen de kiesdrempel niet haalt. Dat zou de kansen op politieke meerderheden zonder de AfD nog verder verkleinen.

Belangrijker nog is de twist die de AfD heeft aangewakkerd in de CDU. Veel christen-democraten, vooral ver van Berlijn in de provincie, zien veel liever een samenwerking met de AfD dan bijvoorbeeld met de Groenen.

Spannend

Zo ook de Thüringse partijvoorzitter Mike Mohring, die in de contramine ging tegen de partijleider in Berlijn. Hij weigert in te stemmen met nieuwe verkiezingen in zijn deelstaat. ‘Je kunt de burgers niet net zo lang laten stemmen tot het resultaat je bevalt’, schreef hij in een verklaring. Omdat er een tweederdemeerderheid in het parlement nodig is om nieuwe verkiezingen uit te schrijven en de CDU in Thüringen de derde partij is, kan het nog spannend worden als CDU tegenstemt. 

Als de Thüringers wel opnieuw naar de stembus gaan, zal de uitslag vermoedelijk niet veel verschillen van die in oktober, toen Die Linke van voormalig regeringschef Bodo Ramelow de grootste partij werd, en de AfD de tweede. En zolang de CDU beide partijen als coalitiepartner blijft uitsluiten, zit een meerderheidsregering er niet in. Opnieuw zal Thüringen het schouwtoneel zijn van de stagnatie van de Duitse democratie. Opnieuw zal samenwerking met de AfD ter discussie staan.

En dus is het misschien niet zozeer de vraag wat de Duitsers voor hun democratie overhebben aan technische kunstgrepen en imagoschade, maar wat de andere partijen ervoor overhebben.