Mythes en misvattingen van de Tweede Wereldoorlog: werd in Jalta de wereld verdeeld?

De conferentie van Jalta was de bekendste topontmoeting van de Tweede Wereldoorlog. De Grote Drie - Churchill (Verenigd Koninkrijk), Roosevelt (Verenigde Staten) en Stalin (Sovjet-Unie) - hadden tijdens de oorlog elkaar meermaals ontmoet, maar het was nog maar de tweede keer dat ze met zijn drieën samen aan tafel zaten. Meteen ook de laatste keer, want Roosevelt overleed twee maanden later.

Maar Jalta is vooral bekend als de plaats waar Europa of zelfs de wereld onder de overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog zou zijn verdeeld. Een verdeling die zou blijven duren tot de val van het IJzeren Gordijn in 1989.  Een misvatting, want in Jalta is daar als zodanig niet over gesproken.

Er bestaan trouwens verscheidene versies van die misvatting.

Er is vooral het veel gehoorde verhaal dat de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten in Jalta hun invloedssferen hebben afgebakend, een afbakening die ze de volgende decennia zouden respecteren. Deze cynische afspraak maakte het mogelijk dat de Sovjet-Unie ongehinderd communistische vazaldictaturen in haar invloedssfeer kon installeren en zo nodig gewapend kon ingrijpen om die in stand te houden, zoals gebeurde met Hongarije in 1956 en Tsjechoslowakije in 1968. De Amerikanen lieten dat toe en steunden intussen, in naam van het anticommunisme, de fascistische regimes in Spanje en Portugal en de militaire dictatuur in Griekenland, die in hun invloedssfeer lagen. 

Een andere visie op Jalta, die vooral succes had bij zeer anticommunistische Amerikanen tijdens de Koude Oorlog, is dat de zieke en zwakke Roosevelt te veel toegegeven heeft aan Stalin, ook al omdat de Amerikaanse president omringd zou zijn geweest door adviseurs die te positief tegenover  het communisme stonden. Daardoor werden de communistische regimes in Oost- en Midden-Europa mogelijk.

Officieel zeiden de Verenigde Staten achteraf dat er in Jalta wel goede akkoorden waren gesloten, maar dat de Sovjet-Unie die niet gerespecteerd heeft. De Sovjet-Unie zei ongeveer hetzelfde, maar gaf uiteraard de schuld aan de Verenigde Staten, en dan vooral aan Roosevelts opvolger Truman.

Elke visie geeft een vertekend beeld. De werkelijkheid is zoals gewoonlijk wat meer genuanceerd. 

Op het moment van de conferentie, begin februari 1945, was de positie van de Sovjet-Unie versterkt. Ze beheerste toen al het grootste deel van het gebied dat later het Oostblok zou worden.

De Sovjet-Unie had Duitslands vroegere bondgenoten Bulgarije en Roemenië aan haar onderworpen, ze had vrijwel heel Polen en het grootste deel van Hongarije veroverd, was begonnen met de bevrijding van Tsjechoslowakije en stond al in het oosten van Duitsland op minder dan 100 km van Berlijn. Dat succes was mede het gevolg van het Ardennenoffensief, waardoor de geallieerde legers in het westen even in moeilijkheden kwamen, terwijl het Rode Leger in het oosten maar weinig tegenstand kreeg toen het in januari het zware Vistula-Oder-offensief begon.

De Britse  en Amerikaanse leiders waren overigens blij met dit Sovjetoffensief, dat de Duitse druk in het westen verminderde. Bovendien bestond er in het westen een oprechte sympathie voor de geweldige inspanningen van de Sovjet-Unie, waar de bevolking zo zwaar geleden had onder de Duitse verovering en bezetting.  

De positie van Stalin was dus in Jalta bijzonder sterk. Hij wilde dat de landen in Oost-Europa, waarvan een aantal bondgenoten van Duitsland waren geweest, voortaan vriendschappelijke betrekkingen met Moskou zouden onderhouden. Dat was essentieel voor de veiligheid van de Sovjet-Unie.  Zeker Roosevelt had daar begrip voor.

De Verenigde Staten wilden wel dat er in die landen democratische regeringen zouden komen. Amerikaanse diplomaten hadden een plan opgezet voor een “Hoge Commissie” die zou controleren dat er in heel het bevrijde Europa vrije en eerlijke verkiezingen zouden worden gehouden.

Maar Roosevelt weigerde dat plan in Jalta voor te leggen, wellicht omdat hij wist dat Stalin het toch niet zou aanvaarden. Wat nog niet wil zeggen dat hij zomaar zou aanvaarden dat de door het Rode Leger bezette landen communistische dictaturen zouden worden. De meeste van die landen hadden op dat moment nog geen communistische regeringen. De communistische machtsovername zou er pas geleidelijk komen. 

Roosevelt had nog andere redenen om vriendelijk te zijn tegen Stalin. De Sovjet-Unie was nog altijd niet in oorlog met Japan, maar eenmaal Duitsland verslagen, hoopten de Amerikanen op Russische steun om Japan te verslaan, wat nog een zeer zware klus dreigde te worden.  En dan was er nog de komende Organisatie van de Verenigde Naties. Die moest een paar maanden later worden opgericht en Roosevelt wilde absoluut dat de Sovjet-Unie daar deel van zou gaan uitmaken.

Churchill was veel minder meegaand, maar Roosevelt wilde niet op één lijn staan met de Britse premier, een oude communistenvreter en verdediger van het Britse imperium. Churchill stond hoe dan ook het zwakst van de Grote Drie. Het Verenigd Koninkrijk was door de oorlog vrijwel geruïneerd. De Britten telden niet meer volwaardig mee.  De toekomst was aan de twee supermogendheden. 

De moeilijkste twistappel was Polen, dat zoals gezegd op dat moment al bijna helemaal door het Rode Leger was veroverd.

De Grote Drie waren het er snel over eens dat de Sovjet-Unie de oostelijke delen van Polen zou krijgen. In die streken waren de Polen in de minderheid tegenover de Oekraïners en Wit-Russen. De Sovjet-Poolse grens werd zo’n 200 km naar het westen opgeschoven. Als compensatie zou Polen enkele oostelijke gebieden van Duitsland krijgen. De Duitse bevolking aldaar zou worden “verplaatst”.

De Grote Drie raakten het niet eens hoeveel Duits grondgebied Polen zou krijgen. Stalin eiste meer dan de anderen wilden, want hij wenste een “sterk Polen”. Uiteindelijk werd beslist de kwestie uit te stellen tot de komende vredesconferentie… die er nooit zou komen.  

Nog delicater was de kwestie van de Poolse regering. Er was nog altijd een Poolse ballingenregering  die in Londen zat en door de meeste geallieerde landen erkend werd. De Sovjets hadden intussen in Warschau een “voorlopige regering van Polen” geïnstalleerd, waar ook communisten deel van uitmaakten. Roosevelt en Churchill stelden voor de twee regeringen te vervangen door een derde, geheel nieuwe, waar iedereen zijn plaats in zou hebben. Stalin weigerde.

Uiteindelijk werden ze het erover eens dat de regering in Warschau zou worden “gereorganiseerd”, zonder dat duidelijk was wat dit precies betekende. In ruil lieten de westerse mogendheden de Poolse regering in Londen vallen. 

Er zouden ook “zo snel mogelijk” vrije verkiezingen in Polen komen. Wanneer werd niet vastgelegd, maar Stalin zei mondeling tegen Churchill dat dit al “binnen de maand” kon gebeuren. In werkelijkheid zouden er pas in 1947 verkiezingen plaatsvinden, en ze zouden niet vrij zijn.

Roosevelt en Churchill deden dus zware toegevingen over Polen, maar ze konden niet veel anders. Toen Churchill in oktober 1944 probeerde met Stalin een akkoord te bereiken over een verdeling van invloedssferen, zweeg hij over Polen. 

Ook de latere verdeling van Duitsland in twee staten is niet meteen in Jalta besproken.

Op de vorige top in Teheran (1943) waren de Grote Drie het er in principe over eens om het Duitse Rijk op te delen in kleinere staten.  Dit principe werd in Jalta bevestigd, maar er kwamen geen concrete plannen voor. In veel Europese landen wilde men af van dat ene grote Duitsland dat door zijn sterkte een bedreiging zou blijven vormen.  Maar de Sovjets vreesden uiteindelijk dat de Anglo-Amerikanen van zo’n opdeling profijt zouden trekken. Stalin zou trouwens in een toespraak na de Duitse capitulatie zeggen dat de Sovjet-Unie Duitsland niet wilde vernietigen. De vier bezettingszones waarin het verslagen Duitsland werd opgedeeld, waren maar voorlopig. Het was de bedoeling dat de geallieerden Duitsland als één land zouden besturen.

De oprichting in 1949 van enerzijds de Bondsrepubliek Duitsland en anderzijds de Duitse Democratische Republiek was het gevolg van de onenigheid over dat bestuur.  De Sovjet-Unie was daar niet voor. Ze verkoos een eengemaakt, neutraal Duitsland, liever dan een stuk Duitsland waar ze alleen de baas zou zijn. Zelfs na de dood van Stalin (1953) bleef ze tevergeefs daarop aandringen.

Het is dus verkeerd te denken dat op de conferentie van Jalta beslist is over de verdeling van Europa, laat staan de wereld. De Sovjet-Unie controleerde al het grootste deel van Midden- en Oost-Europa. De westerse mogendheden konden alleen maar proberen akkoorden af te sluiten in de hoop verder nog goed met de Sovjet-Unie samen te werken. Om diverse redenen is dat niet gebeurd. Maar dat was na Jalta.