Deze brug was het symbool van het vrije Europa. Maar nu zijn de grenscontroles er terug

De lucht is grauw en grijs. Precies zoals je het verwacht, zo op een winterse ochtend aan de grens tussen Denemarken en Zweden. In de verte hult de Sontbrug, de zestien kilometer lange autoweg die beide landen met elkaar verbindt, zich in nevel. De brug vormt ook wel het decor van de Scandinavische misdaadserie The Bridge. In de eerste aflevering ligt er een lijk over de grens in tweeën gedeeld op het wegdek.

Vandaag ligt er geen lijk. Wel staat er een witte tent. Daaronder controleren Deense agenten de automobilisten die uit Zweden binnenkomen. Blikken worden gewisseld, zo nu en dan moet er een achterklep open. Een vrouw glimlacht naar een agent. Ze mag direct doorrijden. “Die had geen bom in de achterbak”, zegt de politieman terwijl ze uit het zicht verdwijnt. “Daar heb ik een neus voor”.

Denemarken voert de controles aan de Sontbrug sinds half november uit vanwege een ‘terreurdreiging’ vanuit Zweden. Afgelopen zomer lieten Zweedse criminelen in Kopenhagen een bom afgaan bij een belastingkantoor van de overheid. Een halve maand later zijn twee mannen doodgeschoten in een buitenwijk van de Deense hoofdstad. Volgens de politie ging het om een afrekening tussen rivaliserende bendes uit Stockholm.

De ongewenste vreemdeling

Maar er lijkt meer aan de hand te zijn. De grenscontroles zijn niet alleen gericht op het tegenhouden van zware criminelen. De Deense minister van Justitie, Nick Haekkerup, zei in oktober dat de grens ook beschermd moet worden tegen ‘buitenlanders die niet aan onze criteria voldoen’. Dat wil zeggen: ongewenste asielzoekers. Aan de andere kant van het land, aan de Duitse grens, controleert Denemarken al sinds 2016 met dat doel de grens. Aan de Zweedse kant van de Sontbrug zijn sinds datzelfde jaar ook om die reden controles in werking.

“Deze controle slaat helemaal nergens op”, zegt de 47-jarige Nicolas Kessler. Hij heeft de politiecontrole net achter de rug, en heeft zijn auto even aan de kant geparkeerd. Hij komt uit Göteborg, waar hij directeur van een textielbedrijf is. Inderdaad, een van de Zweedse steden die het zwaar te verduren heeft onder het bendegeweld. Maar of deze grenscontroles daar iets aan gaan oplossen? “Nee, dit verandert natuurlijk niets”.

Kessler wrijft even over de witleren bekleding van zijn Volkswagen. Dan kijkt hij op. “Het continent verandert”, zegt hij. “Het nationalisme neemt overal toe. Als pro-Europeaan voel ik me heel onprettig bij die ontwikkeling. Wat daar tegen te doen is? Geen idee. Het is allemaal zo complex”.

Groter Kopenhagen

Grenscontroles en groeiend nationalisme; beide staan haaks op alles waar de Sontbrug aanvankelijk voor stond. Toen deze in 2000 officieel opende, klonken de meest hoopvolle geluiden. De brug stond symbool voor het toekomstige, ‘grenzeloze Europa’: een heus kosmopolitisch paradijs, waarvan de Scandinavische regio een blauwdruk was. De Denen bedachten al een nieuwe naam voor het gebied: ‘Groter Kopenhagen’ – een idee dat het overigens nooit gehaald heeft, omdat de Zweden hier weer minder van gecharmeerd waren.

Het waren de jaren waarin het Verdrag van Schengen bij velen nog louter positieve associaties opriep. Dat akkoord, waarvan de eerste versie in 1985 in het Luxemburgse dorpje Schengen is gesloten, maakt voor deelnemende landen het vrije verkeer van personen en goederen mogelijk. Dat brengt grote economische voordelen met zich mee, onder andere omdat vrachtwagenchauffeurs zonder vertraging kunnen doorrijden. Op dit moment maken 26 landen deel uit van de zone: 22 EU-lidstaten, plus IJsland, Noorwegen, Liechtenstein en Zwitserland.

Vrij reizen, het ultieme EU-gevoel 

De ervaring leert dat het laten vallen van de term ‘Schengen’ in een gesprek doorgaans verveelde blikken oplevert. Toch kan het belang ervan niet worden onderschat. Ruim tweederde van de Europeanen beschouwt het vrije reizen als een van de belangrijkste verworvenheden van de EU, zo bleek in december uit een onderzoek van Eurobarometer, waarbij 32 duizend inwoners verspreid over het continent geraadpleegd zijn.

De vluchtelingencrisis van 2015 betekende het grote keerpunt voor de harmonie in de Schengenzone. Meer dan een miljoen migranten maakten de oversteek naar Europa. Wir schaffen das, zei de Duitse bondskanselier Angela Merkel eerst nog, maar daar kwam ze snel van terug toen in dat jaar 890 duizend vluchtelingen in het land arriveerden. Duitsland voerde tijdelijke grenscontroles in aan de grens met Oostenrijk, met het argument dat er anders geen zicht meer was op wie er het land binnenkwam. Dat bracht een kettingreactie op gang van landen die hetzelfde deden.

Zes van die landen voeren sindsdien steeds opnieuw tijdelijke grenscontroles in: Oostenrijk, Duitsland, Noorwegen, Frankrijk, Denemarken en Zweden. Volgens het verdrag van Schengen mogen die maar zes maanden duren, en zijn ze alleen rechtsgeldig in het geval van een ‘serieuze dreiging van de openbare orde of binnenlandse veiligheid’. Hoewel de aankomstcijfers van migranten sinds 2015 fors zijn gedaald, blijven de landen juridische trucs toepassen om de controles te kunnen verlengen.

Angst voor rechts-populisme

“De landen tarten hiermee het Europees recht”, zegt Jorrit Rijpma, universitair hoofddocent Europees Recht aan de Universiteit Leiden. Het probleem is dat het onderwerp politiek zó gevoelig ligt, dat de regeringen niet meer van de controles af durven. Ze zijn bang dat ze met open grenzen rechts-populistische partijen in de kaart spelen’. Daarnaast blijven onder het Europees recht uiteindelijk de lidstaten verantwoordelijk voor hun nationale veiligheid. Dat is ook de reden dat de Europese Commissie de situatie gedoogt, hoewel er zo nu en dan kreten klinken dat de controles de zone op termijn op zullen blazen.

De controles blijven in de praktijk op dit moment beperkt. Duitsland controleert bijvoorbeeld alleen aan het gedeelte aan de Oostenrijkse grens. Lidstaten geven weinig tot geen cijfers vrij over het aantal asielzoekers dat op deze manier wordt tegengehouden en teruggestuurd naar andere EU-landen. Volgens Marie De Somer, analist bij de European Policy Centre in Brussel, gaat het voorlopig dan ook vooral om symboolpolitiek om de eigen bevolking mee gerust te stellen. Maar wél eentje met potentieel grote gevolgen.

“Het gevaar zit hem erin dat de controles steeds normaler worden’, aldus De Somer. “Ze dreigen nu schaakstukken te worden in een totaal vastgelopen vluchtelingendebat. Ik denk dat we ons serieus kunnen afvragen of we het paspoortvrije verkeer in de toekomst blijft bestaan, als politici op deze manier doorgaan.”

Her en der in Europa worden gelijkaardige ballonnetjes opgelaten. De Duitse minister van Binnenlandse Zaken, Horst Seehofer, sprak vorig jaar over forse uitbreidingen van de grensbewaking. En vorige maand speculeerde Nederlands premier Mark Rutte in een interview met De Telegraaf openlijk over het opheffen van Schengen, als de buitengrenzen niet beter bewaakt worden. “Als de ultieme consequentie zou moeten zijn dat Nederland zelf grenscontroles moet invoeren, dan heeft dat enorme gevolgen voor onze economie.”