Is de houdbaarheidsdatum van België verstreken? We spraken met Vlaams-nationalisten, regionalisten en belgicisten

Laat ons even het recente verleden overlopen, voor wie het vergeten zou zijn (of het verdrongen heeft). In 2007 slaagde Yves Leterme (CD&V) er niet in een (oranje-blauwe) regering op de been te brengen om een staatshervorming uit te werken. In 2010-11 moest Elio Di Rupo (PS) 541 dagen over een staats­hervorming onderhandelen voor hij kon starten als premier. En in 2014, de arrivée van Charles Michel (MR), kregen we een regering die communautair zweeg maar amper een kwart van de Franstaligen vertegenwoordigde.

Rien ne va plus dus, ook nu weer. Dat illustreert het schouwspel van de voorbije maanden tot in den treure. Links wil niet met rechts, Vlaams wil niet met Waals, Paul Magnette (PS) wil niet met Bart De Wever (N-VA) en omgekeerd. De schier eindeloze reeks van bezwaren en veto’s lijkt almaar nadrukkelijker de grote big bang aan te kondigen: het einde van België zoals we het kennen. Is het eindspel ingezet? Kán België nog gered worden? Móét het eigenlijk wel gered worden?

Stel die vraag aan een Vlaams-nationalist, en je krijgt een voorspelbaar antwoord. Nee dus, natuurlijk hoeft België niet gered te worden. “De structuur van België is het slechtste van het slechtste”, zegt Peter De Roover, fractieleider voor N-VA in de Kamer en natuurlijk ooit ook voorzitter van de Vlaamse Volksbeweging. “Het Belgische systeem is een kookpot. Als je dat blijft opschroeven, krijg je een ontploffing. En dat moet je vermijden.”

(Lees verder onder de video)

In die hoek wordt hardop gedroomd van onafhankelijkheid, maar een second best is voorlopig ook goed. Het confederalisme dus: twee deelstaten die elk hun eigen zaakjes beredderen, met nog een kleine Belgische sokkel. Met wel nog een gemeenschappelijk buitenlands beleid dus, vooral voor de relaties met de Europese Unie, maar niet langer met een eengemaakte sociale zekerheid.

Het is niet de keuze van het hart voor veel Vlaams-nationalisten, wel een pragmatische. Ze zien het zelf als een manier om op een “ordentelijke” manier autonomie te verwerven, om die institutionele big bang te vermijden, waar natuurlijk sociale spanningen bij kunnen horen. Revolutionairen zijn ze niet bij N-VA, zeggen ze zelf vaak, en de gemiddelde Vlaamse kiezer is dat zéker niet. (Een beetje paradoxaal is die gemiddelde Vlaamse kiezer trouwens overweldigend tegen Vlaamse onafhankelijkheid, ook al zijn er zo veel die voor Vlaams Belang of N-VA hebben gestemd.)

(Lees verder onder de video)

Sommige Vlaams-nationalisten slaan aan het dromen bij zo veel vooruit­zichten. Bart Maddens bijvoorbeeld, politoloog in Leuven, vooraanstaand Vlaams-nationalist en emotioneel een voorstander van een onafhankelijk Vlaanderen. Maar het confederalisme is voorlopig ook goed.

“Om dat te realiseren, hebben de Vlamingen een echte hefboom nodig”, zegt hij. “Zoals een meerderheid van Vlaams Belang en N-VA in het Vlaams Parlement, liefst nog aangevuld met CD&V.” Voor de duidelijkheid: Vlaams Belang en N-VA hebben daar op dit moment een luttele vijf extra zetels in het Vlaams Parlement voor nodig, op een totaal van 124.

(Lees verder onder de video)

Volgens Maddens zou zo’n Vlaamse meerderheid met de Vlaamse soevereiniteit kunnen dreigen, en zo het confederalisme binnenhalen. Op een grondwettelijke manier als het kan, ongrondwettelijk als het moet. “Het zal niet simpel zijn om dat op een constitutionele manier te doen. Er zitten zoveel grendels in het systeem. MR kan bijvoorbeeld binnen de regering een veto stellen tegen een verregaande verklaring tot herziening van de grondwet, en zo dus tegen een grondige staatshervorming.”

Het lijkt op een institutionele atoombom op België, of toch niet? Nou nee, denkt Maddens. Net na de Eerste Wereld­oorlog heeft de Belgische regering ook de grondwet opzijgeschoven om het algemeen stemrecht in te voeren – het zogeheten Pact van Loppem. “En toen koning Boudewijn de abortuswet niet wou ondertekenen, is dat ook opgelost door de grondwet opzij te schuiven. Zo revolutionair is dat allemaal niet. Nood breekt grondwet”, zegt hij. “Als het helemaal geblokkeerd zit, is – als puntje bij paaltje komt – die grondwet niet meer dan een vodje papier.”

Non! Non! Non! Zo kun je het duidelijkst het antwoord van de Franstaligen op Maddens’ gedachtegang samenvatten. En dat geldt eigenlijk voor elke vorm van confederalisme waarin de sociale zekerheid gesplitst wordt. Zo zegt Thierry Bodson, de bij ons relatief onbekende maar zéér invloedrijke baas van het FGTB, de Waalse vleugel van de socialistische vakbond ABVV: “Wat blijft er nog over van België als je alles splitst? Mensen die dat voorstellen, zijn eigenlijk separatisten, ze willen het gewoon niet gezegd hebben.”

Het verzet tegen dat confederalisme heeft in Wallonië niets met politieke partijen te maken. Het zet socialisten als Bodson op eenzelfde lijn als de liberaal Jean-Luc Crucke, de Waalse minister van Financiën en Begroting. “We kunnen over alles spreken, maar de sociale zekerheid is wel het cement van dit land. Als je dat niet wil erkennen, spreken we over separatisme. En met nationalisten kunnen we niet spreken.”

Cruckes belangrijkste en grootste gesprekspartner in Vlaanderen – de N-VA – bestaat natuurlijk wel uit nationalisten. Dan is dat een behoorlijk forse uitspraak? Hij wuift weg. “Een meerderheid van de Vlamingen wil België behouden. Het is niet omdat je voor N-VA of Vlaams Belang stemt, dat je België wil splitsen.”

(Lees verder onder de video)

Die felle, wat voorspelbare reacties vertroebelen het zicht op een belangrijke evolutie in Wallonië: het regionalisme is er levend en wel, en zelfs in opmars. Crucke en Bodson outen zich allebei als regionalisten. Wat niet iedereen altijd even luid durft te doen, uit schrik om met de N-VA geassocieerd te worden. Zeker de dreiging van vervroegde verkiezingen doet die stemmen verstommen.

Maar er zijn nóg regionalisten: CDH-voorzitter Maxime Prévot, minister-president van de Franse Gemeenschap Pierre-Yves Jéholet, de Waalse PS-minister Pierre-Yves Dermagne, of voormalig Waals minister Eliane Tillieux – een generatie van jonge(re) politici die de partijgrenzen overschrijden en meer bevoegdheden naar de regio’s willen halen. Ze zijn er wel degelijk, we kennen ze alleen niet in Vlaanderen. En hier en daar loopt zelfs nog een enkele rattachist rond – mensen die Wallonië willen loskoppelen en bij Frankrijk aanhechten. 

Het regionalisme is altijd een stroming geweest in Wallonië, maar de regionalisten nu zijn anders. Crucke: “Mensen als Jean-Claude Van Cauwenberghe (de in opspraak geraakte PS’er die lang burgemeester van Charleroi was, red.) waren regionalist vanuit een romantisch gevoel. Zij voelen zich op de eerste plek Waal. Voor mensen zoals ik gaat het daar niet over. Ik ben Belg én Waal, maar iedereen voelt dat we niet verder kunnen zoals we nu bezig zijn. We moeten realistisch zijn.”

Of die Waalse regionalisten sterk staan? Daar bestaan geen cijfers over. Volgens Crucke zijn ze met almaar meer, maar zitten ze nog altijd in de minderheid. Bodson zegt: “In de Waalse publieke opinie zijn andere thema’s belangrijker – werkgelegenheid bijvoorbeeld. Maar het begint wel meer en meer te leven. Veel mensen zijn de provocaties van N-VA en Vlaams Belang beu. Dat botst op een grens. We zullen niet elke prijs betalen voor die solidariteit vanuit Vlaanderen.”

Met een dreigementje erbij. “Als”, zo zegt Bodson, “Brussel een echt apart gewest wordt, met eigen belastingen, dan zullen de pendelaars die in Brussel werken, in Brussel belast worden. En niet langer in hun woonplaats. Dat zal Vlaanderen veel geld kosten.”

(Lees verder onder de video)

Ook Bodsons regionalisme, zo zegt hij, draait om goed bestuur. “Een staats­hervorming moet de machine beter laten draaien. Mij gaat het om de vereenvoudiging van het land. De burgers moeten begrijpen hoe de staat werkt, anders nemen ze afstand van de politiek. Ik ben daar heel pragmatisch in. De regionalisering van de arbeidsmarkt was bijvoorbeeld nodig, anders zouden bedrijven als Sonaca (een defensie- en ruimtevaartbedrijf dat voor een groot stuk in handen van de Waalse overheid is, red.) niet meer bestaan. De Belgische staat, met een meerderheid van Vlamingen, zou niet de juiste beslissingen genomen hebben.

(Lees verder onder de video)

Waalse regionalisten zijn geen nationalisten, verre van. Anders dan N-VA, Vlaams Belang of de Vlaamse Beweging blijven ze geloven in een België met een stevige federale sokkel. Met daarin de sociale zekerheid, uiteraard, maar ook nog buitenlands beleid of bijvoorbeeld justitie. Bodson: “Die geven zin aan de Belgische staat. Wat mij betreft mogen zelfs de kinderbijslagen (nog maar pas geregionaliseerd in 2011, red.) weer federaal gelegd worden.”

Maar net zo goed gaat het de andere kant op. Bodson zegt bijvoorbeeld bereid te zijn om het energiebeleid te regionaliseren. “Nu ligt dat voor een stuk bij de regio's, en voor een stuk federaal. Misschien moet je dat regionaliseren. Of misschien herfedraliseren. Ik ben niet bang voor een staatshervorming, op voorwaarde dat het goed is voor de vier regio’s.”

De vier regio’s? Jawel, dat is het model waar nogal wat van die Waalse regionalisten naar streven. Kort samengevat ziet dat er zo uit: behalve de federale sokkel krijg je een Vlaams, Brussels, Waals en Duits Gewest, die relatief zelfstandig en gelijkwaardig gewestelijke en gemeenschappelijke bevoegdheden beheren. Dat betekent bijvoorbeeld ook de afschaffing van de Franse Gemeenschap – zeg maar: de Wallobrux - die ook in Brussel gemeenschapsmaterie als onderwijs en cultuur beheert.

(Lees verder onder de grafiek)

Of dat allemaal betekent dat regionalisten en nationalisten aan weerszijden van de taalgrens een oplossing voor het Belgische probleem kunnen uitdokteren? Niet noodzakelijk, want de standpunten blijven natuurlijk wél mijlenver uiteen liggen. Maar er zijn meer mensen te vinden in Wallonië die over een staatshervorming willen nadenken én praten dan de Vlaamse goegemeente denkt.

Philippe Destatte is directeur van de denktank Institut Jules Destrée, zelfverklaard regionalist en zelfs confederalist. Het zijn allemaal maar termen, zegt hij. “Vroeger was federalisme een taboewoord in Franstalig België, nu is confederalisme dat. Maar ik verwacht dat ook dat woord zal inburgeren, want het confederalisme is onvermijdelijk. De vraag is enkel wat het inhoudt. Volgens mij hoeft het niet het einde van de solidariteit te betekenen. De Vlamingen willen enkel dat de transfers van noord naar zuid transparant zijn, en dat er een responsabilisering optreedt in Wallonië.”

Dat betekent ook dat die transfers ooit opdrogen, maar daar ziet Destatte geen probleem in. “De Waalse regering streeft ondertussen naar een begroting in evenwicht, dat is al een revolutie op zich. Je ziet dat de Walen en Brusselaars in de discussie over een staatshervorming aanvankelijk nooit willen spreken over regionaliseringen. Maar als die er eenmaal zijn, nemen ze de bevoegdheden op en ze verdedigen die ook.”

(Lees verder onder de video)

“Als de transfers ooit opdrogen, zal het moeilijk zijn voor Waalse politici om dat uit te leggen aan hun achterban. Maar als er voldoende tijd zit tussen het federalisme dat we nu kennen en het confederalisme, komt er een bewustwording. Dan zullen er maatregelen genomen worden om de productiviteit van de ondernemingen te verbeteren. Je kunt je voorstellen dat Wallonië daar op termijn beter van wordt.”

Destatte ziet wel wat in het idee van institutionele verkiezingen. “We zijn aanbeland op het punt dat we het Belgische pact moeten hernieuwen. Misschien moeten we verkiezingen organiseren die over niets anders dan de toekomst van België gaan. Dan krijg je een campagne niet over pensioenen of zo, maar enkel over de staatsstructuur en worden mensen verkozen die de grondwet kunnen herschrijven. Ze krijgen dan bijvoorbeeld een half jaar of een jaar om een plan uit te werken. Zo stel je het debat op scherp.”

Zijn er dan geen Belgen meer? Toch wel. Uit een recente peiling – voor wat die waard is – bleek meer dan zestig procent van de Franstaligen meer België te willen. En verschillende onderzoeken wijzen uit dat een grote meerderheid van de Vlamingen niet wil horen van Vlaamse onafhankelijkheid. Dat is de paradox: de politiek gaat één richting uit, de publieke opinie soms een andere.

Die Belgen, zelfs belgicisten, bestaan dus nog wel. Eén van hen is Antwerpenaar Tony Van De Calseyde, voorzitter van de Belgischgezinde vereniging Bplus. “Wij zijn geen Belgische nationalisten, die onder een tricolore sprei slapen. We denken wel dat je afstand moet nemen van de Vlaamse nationalisten, dat we onze politieke energie beter besteden aan socio-economische problemen dan aan communautaire.”

Maar een terugkeer naar de unitaire staat? “Nee, dat is voorbij. Wij willen de staatshervormingen niet overboord gooien. Maar het kan ook niet de bedoeling zijn om België verder uit te kleden. We moeten durven om bepaalde bevoegdheden naar het Belgische niveau terug te brengen.”

Zelfs Olivier de Clippele, voormalig MR-senator en een echte belgicist, ontkent die Belgische realiteit niet langer. Hem zou je nochtans een vertegenwoordiger van het Belgique à papa kunnen noemen: een tweetalige Brusselaar van adel, en lid van door en door Belgische clubs. Belg zijn is voor hem een emotionele kwestie. “We blijven Belgen”, zegt hij. “Het land is onwrikbaar.”

We treffen hem op een plek die haast niet Belgischer kan: de Cercle Gaulois, een privéclub in het Warandepark, tussen het Paleis en de Wetstraat 16, waar de federale premier werkt. Het is een club waar belangrijke Belgen als voormalig topdiplomaat en kabinetschef van de koning Frans Van Daele wel eens komen, of voormalig Eurocommissaris en zakenman Etienne Davignon. Hier mogen vrouwen nog altijd niet in de bar, maar dat vindt De Clippele geen probleem. “Als ik dan ’s avonds een glas kom drinken, weet mijn vrouw dat ik niet bij andere vrouwen zit”, lacht hij.

De Clippele wil goed bestuur, zonder verdere bevoegdheidsoverdrachten naar de regio’s. Hij wil bijvoorbeeld ook een federale kieskring – met als eerste stap een kieskring Vlaams-Brabant, Waals-Brabant en Brussel. “Want ik kan me indenken dat mensen in Antwerpen niet graag Franstalige verkiezingsaffiches zien opduiken in het straatbeeld.”

Maar ook voor hem geldt: de regionaliseringen uit het verleden zijn een realiteit, ook hij wil niet noodzakelijk terug naar het unitaire België. “Misschien moeten we naar een confederalisme met vijf, dat is evenwichtiger”, zonder dat hij verder preciseert wat dat inhoudt. Maar het gaat hem over het evenwicht. “In een confederalisme met twee krijg je Franstaligen tegenover Nederlandstaligen, en dat is moeilijk. Wat je aan de ene geeft, pak je de andere af. Maar als je met vijf bent, is dat veel beter te verdelen en uit te leggen.”

Maar vergis u niet, hier in de Cercle Gaulois is het geloof in België onwrikbaar. “België zal over tien jaar zijn tweehonderdste verjaardag vieren. Daar zullen we dan samen een goed glas bier op drinken. Belgisch bier.”

Zijn optimisme staat in schril contrast met Philippe Destattes toekomstbeeld. “Alle formules, of die nu federaal of confederaal zijn, werken allemaal toe naar het einde van België. Alle staten zijn op termijn gedoemd om te verdwijnen. Maar of dat nog twintig jaar of een eeuw duurt, is moeilijk te voorspellen.”

Blijft België nog bestaan? Misschien wel, misschien niet. Alleen Madame Blanche kan dat met zekerheid zeggen. Maar politiek staat er nu en de komende jaren heel wat op het spel. Peter De Roover: “De tijd dat wij ons partijprogramma opzijschoven omwille van het staatsbelang is voorbij. Als wij nog mee in het verhaal stappen, heb je communautaire afspraken nodig om op een gegeven moment af te ronden. In 2024 bijvoorbeeld.”

Maar de big bang kan ook altijd vroeger komen, bij vervroegde verkiezingen bijvoorbeeld waar de Vlaams-nationale partijen hun federale zetelaantal nog verhogen en stemmen uit het centrum wegtrekken. Dan bestaat de kans dat een federale regeringsvorming helemààl onmogelijk wordt.