Al 80 jaar zit hij op de leeuwentroon, maar wat na de dalai lama?

Lhamo Thondup is amper 4 als hij weggeplukt wordt uit de boerderij van zijn ouders in een uithoek van Tibet en in een gouden draagstoel naar de hoofdstad Lhasa wordt gebracht. Een groep vooraanstaande monniken is er na een reeks tests van overtuigd geraakt dat het jongetje de nieuwe reïncarnatie is van een boeddhistische godheid uit de 15e eeuw en dus de opvolger van de 13e dalai lama, die 4 jaar eerder overleden is. Vanaf dan is hij de de-factoleider van Tibet, hoewel er de eerste jaren een regent wordt aangesteld.

Tibet is op dat moment nagenoeg onafhankelijk, maar de tijd is er blijven stilstaan omdat de inwoners nauwelijks contact hebben met de rest van de wereld. Er zijn geen verharde wegen of luchthavens, geen telefoons of elektriciteit, geen radiozenders en kranten. De macht is in handen van enkele hoge religieuzen en een handvol aristocraten, de rest  van het volk bestaat uit arme boeren en lijfeigenen. De ouders van de nieuwe dalai lama zijn ongeletterd, net zoals de meeste Tibetanen.

De jonge dalai lama groeit op als een vogel in een gouden kooi: vanop de hoogste verdieping van zijn majestueuze Potalapaleis kan hij de hele stad overzien, maar naar buiten kan hij niet. Zijn gezelschap bestaat uit oudere monniken en zijn dagen zijn gevuld met het leren van boeddhistische teksten en meditatieoefeningen. Zijn ouders krijgt hij nog maar zelden te zien. De zeldzame keren dat hij naar buiten komt, knielen de Tibetanen met hun gezicht tot in het stof. Voor hen is de jongen een levende boeddha, een godkoning.

Maar buiten de paleismuren verandert de wereld wel. In China grijpen de communisten onder Mao Zedong de macht en in 1950 valt het Volksbevrijdingsleger ook Tibet binnen, waar de troepen nauwelijks weerstand ondervinden van het aftandse Tibetaanse leger. In 1951 tekenen de Tibetaanse autoriteiten een overeenkomst met Peking: voortaan is Tibet een deel van China, maar de Chinezen beloven het politieke systeem en de autoriteit van de dalai lama te zullen respecteren. Tibet is "vredevol bevrijd".

Vanaf dan wordt de 16-jarige dalai lama een marionet in de handen van de Chinezen. Ze halen hem naar het Volkscongres in Peking, de eerste keer dat hij Tibet verlaat. Opnieuw verzekert Mao hem dat Tibet een autonome regio blijft die zelf het tempo van de hervomingen kan bepalen. Maar in de praktijk draait dat heel anders uit en er groeit steeds meer verzet tegen de hardhandige manier waarop de Chinezen Tibet proberen te veranderen. 

In maart 1959 breekt in Lhasa onrust uit wanneer het gerucht de ronde doet dat de Chinezen de dalai lama willen oppakken. Tienduizenden mensen omringen het paleis. In de drukte slaagt de 23-jarige dalai lama erin te ontsnappen, verkleed als soldaat met een geweer over zijn schouder. In Lhasa ontaardt het protest in een bloedbad, duizenden Tibetanen komen om. Het is de laatste massale opstand tegen het Chinese regime. Twee weken later duikt de dalai lama op in India, na een barre tocht dwars door de Himalaya. 

In de jaren daarop zullen tienduizenden Tibetanen de voetstappen van hun leider volgen. In Dharamsala, in het noorden van India, wordt een "regering in ballingschap" geïnstalleerd met de dalai lama aan het hoofd. Er worden ook scholen opgericht waar in het Tibetaans wordt onderwezen. In China worden intussen honderden kloosters vernield. Vanuit zijn nieuwe woonplaats probeert de dalai lama de wereld attent te maken op de situatie in Tibet. Voortaan pleit hij voor "betekenisvolle autonomie", niet meer voor onafhankelijkheid.

Maar daar blijft het niet bij. De man die opgroeide op een van de meest geïsoleerde plekken ter wereld, wordt een wereldster. Overal trekt hij volle zalen met lezingen over het boeddhisme en het belang van eenvoud en mededogen. Ook in ons land verkoopt hij zonder de hulp van een reclamebureau een volledig Sportpaleis uit, met een lezing over "de kunst van het geluk". Boeken met quotes en wijsheden zijn in de hele wereld bestsellers. Of we allemaal boeddhist moeten worden, vraagt iemand in het publiek in Antwerpen. "Nee", zegt de dalai lama, "dat is niet de bedoeling. Wie christen is, blijft best christen."

Intussen blijft hij aandacht vragen voor het lot van de Tibetanen. Tal van staatshoofden en regeringsleiders hebben een foto op hun schouw met de immer glimlachende man in zijn donkerrode monnikspij. In 1989 ontvangt hij de Nobelprijs voor de Vrede voor zijn geweldloos verzet tegen de Chinese onderdrukking in zijn moederland. Niet toevallig is dat het jaar waarin het bloedbad op het Tiananmenplein in Peking de wereld schokt. 

Wie is de dalai lama en waarom is hij zo invloedrijk: bekijk ook onze video (en lees daaronder voort):

In 2011 legt de dan 75-jarige dalai lama al zijn politieke functies neer. Vanaf dan is hij enkel nog een religieuze leider. Aan het hoofd van de "Tibetaanse regering in ballingschap" komt een democratisch verkozen leider. Hoewel hij onvermoeibaar de wereld blijft rondreizen, vermindert het enthousiasme bij wereldleiders om hem via de voordeur te ontvangen zienderogen.

Met de groeiende invloed van China en de economische belangen die daarbij horen, staan landen onder druk om de dalai lama geen visum meer te geven. De Amerikaanse acteur Richard Gere, overtuigd boeddhist en persoonlijke vriend van de dalai lama, verwoordde het in 2016, tijdens het laatste bezoek van de dalai lama aan Brussel, als volgt: "Ik denk dat we allemaal ontmoedigd zijn door de groeiende invloed en macht van de Chinese regering."

Pogingen van de dalai lama en zijn entourage om te onderhandelen met Peking over meer autonomie voor Tibet zijn dan al lang gestrand. In India en de rest van de wereld groeit een generatie Tibetanen op die het land van hun ouders nooit gezien hebben. Ook de huidige "Tibetaanse premier in ballingschap" Lobsang Sangay, die gestudeerd heeft in New Delhi en in Harvard, heeft nooit een voet in Tibet gezet. Een uitnodiging van de Chinese regering werd op het laatste moment weer ingetrokken.  

Zelf nam ik een paar jaar geleden deel aan een"propagandareis" voor buitenlandse journalisten, inclusief pillen tegen hoogteziekte. Jaren eerder had ik al onafhankelijk rondgereisd in Tibet, in de laadbak van een aftandse vrachtwagen, over hobbelige zandwegen. Nu reden we honderden kilometers in een minibusje  van de "propaganda-afdeling" over vers asfalt, ik zag nagelnieuwe luchthavens en hogesnelheidssporen en in de centra van de Tibetaanse steden verrijzen nieuwe appartementscomplexen. Alle kinderen lopen school en er zijn moderne ziekenhuizen en winkelcentra. 

Maar ik zag ook de ontelbare politiekantoren en bewakingscamera's, en zielloze kloosters waar Chinese functionarissen hun intrek hebben genomen. Lhasa is snel op weg om een doorsnee Chinese stad te worden, waar de meerderheid van de bevolking bestaat uit ingeweken Chinezen. In het 17e-eeuwse Potalapaleis nemen Chinese toeristen selfies. "China benadert ons zoals tijdens het kolonialisme: een achterlijk volk dat de moderne tijd moet worden binnengesleurd", zei Lobsang Sangay daarover tijdens een interview in Brussel.

Op school is de onderwijstaal Chinees, in het openbare leven ook. Tibetanen die privélessen Tibetaans organiseren in een poging om hun eeuwenoude cultuur te bewaren, riskeren een gevangenisstraf voor "subversieve activiteiten". De afgelopen 10 jaar stierven meer dan 150 Tibetanen door zelfverbranding, uit protest tegen de Chinese overheersing. De dalai lama blijft een invloedrijk figuur, ook al is het strafbaar om een afbeelding van hem te bewaren.

Maar terwijl de dalai lama de wereld afreist, bereidt de communistische partij zich voor op de toekomst na hem. In 2015 kondigt de partij aan dat ze zich gaat bemoeien met wie de volgende dalai lama wordt. Partijbonzen beroepen zich daarvoor op historische documenten uit de laatste keizerlijke dynastie. De huidige dalai lama is zijn legitimiteit verloren toen hij naar India vluchtte, klinkt het bovendien in Peking. "Het is alsof Fidel Castro zou zeggen dat hij de volgende paus zal verkiezen en dat alle katholieken daarmee akkoord moeten gaan", zei Lobsang Sangay daarover. 

De dalai lama probeert intussen stokken in de wielen te steken van de Chinese communisten door met pretoogjes aan te kondigen dat hij misschien wel buiten Tibet zal reïncarneren, in een vrij land. Of helemaal niet meer. "Misschien is het instituut van de dalai lama wel uit de tijd", zei hij recent. Terwijl atheïsten in Peking volhouden dat een 84-jarige geestelijke verplicht is te reïncarneren, zegt de monnik in kwestie dat hij daar nog weinig zin in heeft. 

In essentie gaat het erover wie de Tibetaanse boeddhisten na de dood van de huidige dalai lama zal controleren: de Tibetaanse geestelijken - van wie er velen ook buiten China leven, denk aan het Tibetaanse klooster in India waar de Vlaamse monnik Giel verblijft - of de communistische overheid in Peking.  De kwestie wordt steeds prangender nu de dalai lama er steeds frêler begint uit te zien. De 6 miljoen Tibetanen in Tibet hebben er in elk geval zo goed als niks over te zeggen.

Sinds zijn vlucht naar India, nu meer dan 60 jaar geleden, is de dalai lama er altijd van blijven dromen om nog een keer terug te keren naar zijn geboorteland. Tijdens een persconferentie in Brussel, in 2006, hoor ik hem - in het Chinees - tegen een journalist van het officiële Chinese persbureau hoopvol zeggen: "Misschien tot in Peking." Meer dan 10 jaar later wordt de kans dat hij het Tibetaanse plateau ooit zal terugzien, steeds kleiner. Of er nog een nieuwe dalai lama komt of niet, of twee tegelijk, de 84-jarige Lhamo Thondup zal wellicht sterven als een balling.