Frankrijk in een spagaat bij uitreiking Césars door seksuele uitspattingen van regisseur Polanski

Polanski’s film J’accuse (letterlijk ‘Ik beschuldig’, met als internationale titel An Officer and a Spy) is voor twaalf Césars genomineerd. Precies evenveel als het aantal vrouwen dat de regisseur van verkrachting beschuldigt.

De inmiddels 85-jarige Joods-Poolse Fransman Roman Polanski, bekend van films als Chinatown en The Pianist, werd in 1977 door de Amerikaanse politie gearresteerd voor de verkrachting van de 13-jarige Samantha Gailey, die als model door de cineast werd gefotografeerd voor het blad Vogue. Polanski bekende ‘onwettige seksuele gemeenschap met een minderjarige’. Toen duidelijk werd dat hem een lange gevangenisstraf boven het hoofd hing, vluchtte hij naar Frankrijk. Als Fransman kan hij niet aan de VS worden uitgeleverd.

In 2010 verklaarde de Britse actrice Charlotte Lewis als 16-jarige door Polanski te zijn verkracht. Kort nadat de #MeToo-beweging in 2017 was ontbrand, volgden nog negen beschuldigingen, die de regisseur stuk voor stuk ontkent. De meeste vrouwen waren tijdens hun (vermoedelijke) verkrachting minderjarig.

Lovende kritieken

De beschuldigingen weerhielden Polanski er niet van films te blijven maken, die bovendien vaak op lovende kritieken kunnen rekenen. Zijn laatste film J’accuse gaat over de Dreyfus-affaire, het geruchtmakende, antisemitische schandaal uit 1900, waarin de Joods-Franse officier Alfred Dreyfus er ten onrechte van werd beschuldigd een Duitse spion te zijn.

De regisseur herkent zich wel in de geschiedenis van de valselijk beschuldigde Dreyfus, zei hij in een interview met schrijver Pascal Bruckner, een vriend van de cineast. Of Polanski, die “als jood werd opgejaagd in de oorlog en als filmmaker werd vervolgd door stalinisten in Polen, ook het hedendaagse neofeministische McCarthyisme overleeft”, luidde de vraag.

Dat Polanski, in de woorden van het feministische collectief Osez le Féminisme, “de Dreyfus-affaire misbruikt om zich als slachtoffer voor te doen” schoot bij veel Fransen in het verkeerde keelgat. Zeker nadat zich voor het eerst een Française meldde die zegt door Polanski te zijn verkracht. “Hij sloeg me, hij bleef maar slaan, tot ik me overgaf. Toen verkrachtte hij me. Ik was net achttien”, zei de Franse fotografe Valentine Monnier in een interview dat dagblad Le Parisien vlak voor de première van J’accuse publiceerde.

Verdeeld

Frankrijk is verdeeld over de vraag of het in deze context passend is de laatste film van Polanski in het zonnetje te zetten. “De uitreiking van de Césars is geen instelling die een morele positie moet innemen”, zei L’Académie-voorzitter Alain Terzian geïrriteerd voor het oog van de tv-camera’s. “Ik kan me vergissen, maar volgens mij zijn anderhalf miljoen Fransen deze film gaan bekijken. Vraag het hen maar.”

Dat deden de Franse media dan ook. De conservatieve krant Le Figaro toog naar bioscopen, waar bezoekers in wisselende formuleringen verklaarden “dat je het werk van een artiest moet scheiden van zijn persoon”.

Maar juist die opvatting, die tot een aantal jaar geleden zeer courant was in Frankrijk, is sinds kort aan het schuiven. Hetzelfde geldt voor de notie dat jury’s in de kunsten geen morele positie zouden moeten innemen in dit soort kwesties.

Tekenend is de casus van de openlijk pedofiele Franse schrijver Gabriel Matzneff, die decennialang geen enkel geheim maakte van zijn seksuele ervaringen met jonge Franse meisjes en jongetjes op de Filipijnen, en een verdediging van pedofilie schreef onder de titel Les moins de seize ans (onder de zestien).

Geen kwaad in pedofilie

Prestigieuze literaire prijzen vielen hem ten deel; de Franse culturele elite zag tot voor kort geen enkel kwaad in Matzneffs apologie van pedofiele praktijken. Totdat een van zijn slachtoffers, Vanessa Springora, onlangs haar ervaringen in een roman verwerkte. (Le consentement, een titel die onder meer verwijst naar het feit dat Frankrijk in tegenstelling tot de meeste westerse landen geen minimumleeftijd voor seksuele toestemming heeft).

Nu wordt Matzneff strafrechtelijk vervolgd voor aanzetten tot pedofilie, en dreigt hij zijn onderscheidingen kwijt te raken. Volgens de schrijver zelf wordt hem groot onrecht aangedaan, zo verklaarde hij vanaf een niet geopenbaarde locatie aan de Italiaanse Rivièra in een onthutsend interview met de The New York Times.

In de Franse politiek is een vergelijkbare verschuiving waarneembaar. Dat oud-presidenten als Jacques Chirac en François Mitterrand er tal van buitenechtelijke relaties op nahielden was een publiek geheim, maar had in de traditionele Franse zienswijze niets te maken met het werk van zulke mannen, en bleef dus zonder consequenties.

Masturberende burgemeesterskandidaat

Voortgedreven door de opkomst van de sociale media liggen de verhoudingen inmiddels anders. Toen onlangs een filmpje uitlekte waarop de Parijse burgemeesterskandidaat van En Marche, Benjamin Griveaux, masturberend was te zien – een video die hij naar een minnares had gestuurd – konden zijn burgemeestersaspiraties onmiddellijk de prullenbak in.

Natuurlijk is een buitenechtelijke relatie iets anders dan de verkrachting van een minderjarige. Maar ook in Frankrijk lijkt nu het einde in zicht van de onuitgesproken maar wijdverbreide praktijk dat machtige mannen op seksueel en moreel gebied zich meer kunnen veroorloven dan gewone stervelingen.

Zo lijkt het erop dat bijna tweeënhalf jaar na het losbarsten van de #MeToo-discussie aan de andere kant van de Atlantische Oceaan de schokgolven van dat debat Frankrijk alsnog hebben bereikt. Zeker, destijds was er een Franse vertakking van de beweging, onder de noemer #balancetonporc (‘geef je varken aan’), maar die bleef veel kleiner dan in de VS.

Overdreven

Sterker, Franse actrices als Brigitte Bardot en Catherine Deneuve vonden het allemaal maar overdreven. Volgens Bardot was ‘de grote meerderheid’ van vrouwen die misbruik aankaartten ‘hypocriet, ridicuul en oninteressant’. Deneuve ondertekende een ingezonden brief in Le Monde waarin #MeToo ‘een puriteinse golf’ en een ‘heksenjacht’ werd genoemd die de seksuele vrijheid aantast.

Inmiddels is de wind gedraaid. Eind 2019 sprak Adèle Haenel als eerste bekende Franse actrice over seksueel misbruik in de Franse filmindustrie. Als 12-jarige werd ze misbruikt door regisseur Christophe Ruggia, verklaarde de actrice, die sindsdien naar eigen zeggen is overspoeld met berichten van lotgenoten. “Haar getuigenis verdient groot respect”, zei presidentsvrouw Brigitte Macron over Haenel, die voor haar rol in La jeune fille en feu is genomineerd voor een César.

Ook de Franse sportsector is de afgelopen maanden in de ban geweest van misbruikschandalen. Meest in het oog springend is het verhaal van kunstschaatsster Sarah Abitbol, die vertelde tussen haar 15de en 17de door haar trainer te zijn verkracht. Vier andere schaatssters meldden zich met vergelijkbare ervaringen, over in totaal drie trainers. De voorzitter van de Franse schaatsbond is intussen opgestapt.

Ingehouden adem

Frankrijk kijkt vrijdagavond met ingehouden adem naar de Parijse concertzaal Salle Pleyel, waar de Césars worden uitgereikt. In Parijs verschenen de afgelopen weken in graffiti de woorden ‘Polanski violeur’ (‘Polanksi verkrachter’) en ‘Violanski’. De regisseur liet weten niet bij de ceremonie aanwezig te zullen zijn. “Tot mijn spijt heb ik de beslissing genomen het zelfbenoemde meningentribunaal niet te confronteren”, verklaarde Polanski. “We weten van tevoren hoe die avond zou verlopen. Sommige activisten dreigen me publiekelijk te lynchen.”

Feministische organisaties hebben aangekondigd te gaan demonstreren bij de entree van Salle Pleyel en riepen de 4.700 leden van L’Académie des Césars in een ingezonden brief op vooral niet op J’accuse te stemmen. “Als verkrachting een kunstvorm is, geef dan alle Césars aan Polanski.” De brief werd onder meer ondertekend door de Parijse wethouder voor gelijkheid tussen vrouwen en mannen. De Franse staatssecretaris met diezelfde portefeuille, Marlène Schiappa, zei niet op te willen roepen tot een boycot, maar het wel onmogelijk te vinden “dat een zaal een staande ovatie geeft voor een film van een man die meermaals van verkrachting is beschuldigd”.

Hoe L’Académie ook oordeelt, voorzitter Alain Terzain is niet langer bij de filmprijs betrokken. Het voltallige bestuur van de Césars trad twee weken geleden af, nadat vierhonderd vooraanstaande filmmakers en acteurs daartoe hadden opgeroepen in een ingezonden brief. De huidige Académie is ‘elitair en gesloten’, schreven de opstellers in Le Monde. De affaire-Polanski werd door hen niet genoemd, maar speelt naar verluidt op de achtergrond wel een rol in het opstappen van het bestuur.

Zo rust er ineens een zware maatschappelijke taak op de schouders van de 4.700 uitverkoren stemgerechtigde filmprofessionals. Als J’accuse, met twaalf nominaties de meest genomineerde film van dit jaar, niet in de prijzen valt, zal dat ontegenzeggelijk als moreel statement worden opgevat. Wint Adèle Haenel de César voor beste actrice, zal ook daarin ongetwijfeld een maatschappelijke stellingname worden gezien. Bovendien is er de niet denkbeeldige kans dat Polanski’s film wél wordt gelauwerd. Dat zou volgens Haenel zijn alsof er “in het gezicht van alle slachtoffers wordt gespuugd”.

“De Franse cinema is duidelijk nog niet klaar met zijn revolutie als het gaat om seksueel geweld”, aldus staatssecretaris Schiappa.