Archief van omstreden paus Pius XII opengesteld: waarom veroordeelde de paus de Holocaust niet tijdens de oorlog?
Vanaf vandaag stelt het Vaticaan de geheime archieven open van de omstreden paus Pius XII. Er wordt hem verweten dat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog geen stelling heeft ingenomen tegen het naziregime. Zo’n 200 wetenschappers krijgen inzage in de 16 miljoen documenten. Jan De Volder, kerkhistoricus aan de KU Leuven, is een van de onderzoekers die de archieven binnenkort zal gaan inkijken.
Pius XII was paus van 1939 tot 1958, van bij de start van de Tweede Wereldoorlog tot aan zijn dood. Hij ligt onder vuur omdat hij tijdens de oorlog nooit publiek de nazi’s heeft bekritiseerd voor de genocide op de Joden. Tijdens de overheersing van nazi-Duitsland werden de Joden systematisch vervolgd, opgepakt en vermoord. Tussen de 5 en 6 miljoen Joden kwamen om het leven bij de Holocaust.
Eind vorig jaar kondigde paus Franciscus aan dat hij het archief van paus Pius XII vandaag eindelijk zou openstellen. "De Kerk heeft geen reden om de geschiedenis te vrezen", zei hij. Het Vaticaan hoopt dat de naam van Pius XII zal worden gezuiverd, zodat hij heilig kan worden verklaard.
Heeft hij genoeg gedaan voor de Joden?
“Sinds de jaren 1960, dus pas na zijn dood, wordt de houding van Pius XII tijdens de Tweede Wereldoorlog sterk in vraag gesteld. Heeft hij genoeg gedaan voor de Joden? Er zijn een aantal mensen die hem verwijten dat hij te weinig gedaan heeft en er zijn anderen die hem verdedigen. Daarover woedt een heuse Historikerstreit, een discussie onder geschiedkundigen, maar waar ook veel niet-historici zich in mengen”, zegt Jan De Volder.
"Het Vaticaan stelt zijn archieven pontificaat per pontificaat open. Historici drongen er al lang op aan dat dit ook voor het lange pontificaat van Pius XII zou gebeuren. En nu is het zover."
Nazi's niet publiek veroordeeld
Het is opmerkelijk dat Pius XII nooit publiek de nazi's heeft veroordeeld voor de Jodenvervolging. Hij was nochtans op de hoogte van de vernietigingskampen en wist in welke levensbedreigende situatie de Joden zich bevonden. Verschillende geestelijken vroegen hem om zich uit te spreken, maar hij deed dat niet. Waarom? Dat hopen de historici uit de documenten te kunnen afleiden.
Sommigen denken dat Pius XII zweeg, omdat hij het leven van priesters en nonnen en katholieken in de door de nazi's bezette gebieden niet op het spel wou zetten. In verschillende West-Europese landen werden kerken door de nazi's verwoest en geestelijken opgepakt en gefusilleerd, omdat ze vervolgde mensen lieten onderduiken in hun kerk. Achter de schermen zou de paus wel geprobeerd hebben om Joden te redden. In 1944 zou hij zijn invloed op de Hongaarse dictator Miklos Horthy gebruikt hebben om de deportatie van Hongaarse Joden naar nazi-vernietigingskampen te stoppen.
Voor anderen had Pius XII zeker meer kunnen doen en had hij zich steviger moeten uitspreken tegen de Duitse bezetter. In december 1942 had hij het in zijn kerstboodschap over het lijden van de Joden in het algemeen, maar hij wist toen al enkele maanden dat de nazi's van plan waren om hen uit te roeien. In 1943 schreef hij een brief naar de bisschop van Berlijn dat hij de Holocaust niet publiek kon veroordelen, om "erger te voorkomen". Ook zijn eigen post stond op het spel. Hitler wou de paus aan de kant schuiven, zodra hij de oorlog gewonnen had. Hij vond dat de paus zich beter niet met wereldse zaken kon bezig houden.
Dilemma: "spreken of doen"
Volgens Jan De Volder is het altijd gemakkelijk om morele oordelen te vellen achteraf. “Het is de taak van historici om de zaak in de context te bekijken. Die oorlog was een zeer complexe zaak, waarin het moeilijk was om te navigeren. De paus is ook niet almachtig. Het is niet omdat de paus iets zegt dat Hitler zou gestopt zijn. Dat werkt eerder omgekeerd."
De paus stond volgens De Volder voor het dilemma “spreken of doen”. Wie de nazi’s veroordeelde, kwam immers zelf onder vuur te liggen, waardoor er ook minder geholpen kon worden.
“In Nederland was er kardinaal De Jong die zich tamelijk duidelijk heeft uitgesproken tegen de Jodenvervolging. Het gevolg was dat de katholieke kerk het in Nederland zeer hard te verduren kreeg. Ook de capaciteit om Joden en anderen te redden, werd daardoor aangetast", zegt De Volder.
"Je ziet dat in Nederland ongeveer 70 procent van de Joden is weggevoerd en omgekomen in de kampen. In België zien we dat meer dan de helft van de Joden heeft overleefd. Dat is ook te danken aan de katholieken. Heel wat Joodse kinderen zaten ondergedoken in katholieke weeshuizen, scholen en internaten.”
"Ook in Rome zelf waren tijdens de Duitse bezetting van 1943 tot 1944 overigens heel wat Joden verstopt in Vaticaanse instellingen, zoals in Castel Gandolfo of in Lateranen. Kon dat zonder instemming van de paus? Allicht niet."
Geen "smoking gun"
Niet alle onderzoekers kunnen tegelijk de archieven raadplegen. Bij de eersten zijn vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap in Rome en de onderzoekers van Yad Vashem, het Israëlische Holocaust Museum.
De Volder zal de archieven een eerste keer kunnen inkijken in mei. Hij wil zich in de eerste plaats focussen op de situatie in België. “Die archieven zijn onmetelijk. Er is slechts een deel van gedigitaliseerd. Eerder heeft het Vaticaan al een deel van het archief publiek gemaakt, maar dan kun je je altijd de vraag stellen: is dit wel alles? Nu is heel het archief opengesteld en kan men gaan zoeken.”
Hij verwacht zelf geen “smoking gun”. “Er bestaat geen document waarin staat dat Pius XII van alles wist maar niets gedaan heeft. Het wordt een werk van jaren om alles uit te pluizen. Dat is monnikenwerk.”
Bekijk het verslag uit "Het Journaal" hier:
