Europa ligt in de knoop met de vluchtelingen, met Turkije en vooral met zichzelf

De situatie aan de grens tussen Turkije en de Europese Unie is schrijnend. Duizenden mensen zitten er vast en hopen in de Unie te raken. Een groot deel is op de vlucht voor oorlog en geweld, en komt voor asiel in aanmerking. Anderen komen uit de Palestijnse gebieden, uit Afrika of uit Afghanistan. Allemaal zitten ze diep in de ellende.

De Europese Unie krijgt het verwijt dat ze weinig onderneemt. Er wordt gepalaverd, dat wel. De ene crisisvergadering volgt op de andere. Er is overleg en er worden verklaringen afgelegd. De Unie is boos op Turkije. Ze is ook verontwaardigd en ze vindt het een schande. Ze is bezorgd, verontrust, getroffen en als er mensen doodgaan ook verdrietig. Maar hoe zit het met de Europese daden? Wanneer komt er actie? En wat houdt die actie dan in?

In 2015 kreeg de Europese Unie het verwijt dat ze de vluchtelingencrisis verkeerd had aangepakt. Die klacht was niet correct. De Europese Unie pakte de vluchtelingencrisis immers niet aan. Er werden in die periode nauwelijks gezamenlijke beslissingen genomen. Maar dat was niet de schuld van de Europese instellingen.

Lidstaten ervaren het asielbeleid als uiterst gevoelig. Dus hebben ze allemaal hun eigen systeem, met eigen kenmerken en eigen prioriteiten. Er zijn een paar regels die overal gelden, bijvoorbeeld over minimale verplichtingen bij de opvang van asielzoekers. Voor het overige regelen landen het allemaal zelf. Omdat ze dat zo willen. Als een vluchteling in België asiel aanvraagt, dan klopt hij aan bij Belgische diensten, waar Belgische ambtenaren volgens Belgische procedures en met een Belgische interpretatie van de Conventie van Genève zullen beslissen om wel of niet tot erkenning over te gaan. Elk land heeft zijn eigen methoden.

Om een gezamenlijk Europees beleid uit te werken, moeten er compromissen worden gemaakt. Zo werkt dat altijd in de Unie: over elk thema verschillen de meningen, en om tot een Europese afspraak te komen, moet iedereen wat water bij de wijn doen. Anders lukt het niet. Europese instellingen hebben helemaal niet de macht om iets van bovenaf op te leggen. Er moet altijd gezocht worden naar een breed draagvlak in het Europees Parlement en onder de lidstaten. Dat is lastig als de standpunten erg uiteenlopen. Sommige lidstaten zagen het in 2015 niet zitten om mensen op te nemen, en al zeker geen moslims. Andere landen vonden dan weer dat we gezamenlijk opvang moesten kunnen regelen voor oorlogsvluchtelingen. Prikkeldraad? Of wir schaffen das? Landen waren verdeeld en gespleten. En ze waren niet bereid om compromissen te sluiten. Ook de publieke opinie is altijd verscheurd gebleven.

Tegen zo’n achtergrond is het extreem moeilijk om een Europees beleid uit te tekenen. Wie toetert dat de Europese Unie moet optreden, wil vooral dat de Unie exact doet wat hij zelf wil. En vindt dus dat er geen rekening moet worden gehouden met andere bekommernissen of bezorgdheden, die misschien ook wel legitiem zijn.

De koppigheid onder de lidstaten zorgde er lange tijd voor dat er weinig beweging zat in het dossier. Niemand wilde het eigen gelijk loslaten.

Tegen het einde van 2015 werd echter duidelijk dat lidstaten in dezelfde boot zaten: vluchtelingen die de Unie bereikten, verspreidden zich over het hele continent. Waar migranten vastzaten, ontstonden humanitaire drama’s. Wie een prikkeldraad spande, verlegde het probleem naar de buurlanden. En als iedereen zijn grensovergangen dag en nacht zou gaan bewaken, zou dat spectaculair duur worden en zouden de gevolgen niet te overzien zijn op de eenheidsmarkt waar productieketens niet meer stoppen aan de grenzen.

Dus gingen de lidstaten toch zoeken naar een gemeenschappelijke aanpak. Het was van moetens. Europese instellingen deden suggesties, in allerlei richtingen. Ze stelden voor om een verdeelsleutel af te spreken: Griekenland of Italië moesten niet iedereen opvangen die recht heeft op asiel. Andere landen zouden, naargelang hun draagkracht, bijspringen. Er werd een plan uitgewerkt voor de hervestiging van 160.000 mensen. Een meerderheid onder de lidstaten keurde het aarzelend goed, maar in de praktijk werkte het niet.

Er werd ook een ander spoor verkend: het dichttimmeren van de Europese grenzen. Als vluchtelingen de Unie niet meer binnenraken, moeten ze immers niet worden opgevangen. De meest concrete beslissing in dat verband was de Turkije-deal. Er ging geld naar organisaties die vluchtelingen ginds opvangen, en Turkije zou in ruil verhinderen dat er nog mensen naar Europa reisden, te land of ter zee. Vier jaar lang heeft deze overeenkomst redelijk goed standgehouden. De Unie probeerde gelijkaardige regelingen te treffen met andere landen, maar dat bleek veel lastiger. In Libië is er bijvoorbeeld geen stabiele regering, zoals in Turkije. Er zijn wel enkele wankele afspraken gemaakt met de kustwacht.

Er kwamen ook allerlei volgende ideeën op tafel, telkens met de bedoeling om een nieuwe migratiestroom te vermijden. Zo was het de bedoeling om opvangplatformen op te richten in Afrika, waar asielzoekers zich zouden moeten aanmelden. Erkende vluchtelingen zouden naar Europa worden overgevlogen. De rest zou moeten terugkeren. Die centra kwamen er niet, want geen enkel land wilde ze oprichten, zelfs niet als Europa ervoor zou betalen. Dat is begrijpelijk, want zo’n platform zou snel een kamp worden zoals in Calais, maar dan in het groot en voor altijd: wie niet naar Europa kan, zou er blijven hangen en mensen zouden er in groten getale zonder perspectief opeengepakt zitten, uitzichtloos. Het kan alleen maar leiden tot extreme instabiliteit. Europa leurde met het idee, maar niemand hapte toe.

Er is intussen wel beslist om Frontex, een soort Europese grensbewaking, gaandeweg te versterken. Ook die beslissing ligt niet eenvoudig: een land als Hongarije wil er bijvoorbeeld niet te veel geld in steken en is bang dat er altijd gaten in het net zullen blijven.

Dit is bijgevolg de situatie: er is geen solidariteit onder de lidstaten, dus ook geen opvangbeleid. Het verdelen van vluchtelingen werkt niet. Het versterken van de buitengrenzen gebeurt wel, maar vaak traag en aarzelend en het is in de praktijk soms erg moeilijk. Het is ook vervelend als er filmpjes verschijnen met asielzoekers die mishandeld worden door de Libische kustwacht. Het is pakkend om te zien dat mensen die de Unie niet binnenraken, terechtkomen in slavenkampen en misbruikt of gemarteld worden. Organisaties zoals Amnesty International of Artsen Zonder Grenzen die de beelden en de getuigenissen naar buiten brengen, zijn lastige luizen in de pels. In sommige landen worden deze ngo’s intussen ronduit vijandig behandeld, omdat ze wijzen op de ongemakkelijke gevolgen en de ranzige kantjes die verbonden zijn aan het dichtmaken van de grenzen.

Intussen blijft de regio instabiel, gaat de oorlog in Syrië verder en verbetert het leven er niet op voor miljoenen mensen op de vlucht. De Turkije-deal maakte het ons de voorbije vier jaar relatief gemakkelijk: de Turken bewaakten de grens, hielden vluchtelingen tegen en bleven er zelf mee zitten. De migratie naar Europa is daardoor spectaculair geminderd. We betaalden er zes miljard euro voor. Per Europeaan en per jaar komt dat neer op de prijs van een cappuccino.

Vandaag vindt de Turkse president het welletjes. De Europese leiders vinden dat een schande en verkondigen grote theorieën over chantage of geopolitieke spelletjes. Die analyses zijn deels correct, maar de realiteit is complexer.

En intussen zitten er een hoop mensen aan de grens. De kans is aanzienlijk dat die groep straks groter wordt. Ze zitten daar niet voor het goede weer of voor het mooie uitzicht. Het zijn in belangrijke mate slachtoffers van oorlog, die hun eigen land ontvlucht zijn omdat er ziekenhuizen en scholen werden gebombardeerd en er met gifgas werd geëxperimenteerd. En in elk geval zijn het kwetsbare mensen en hebben ze hulp nodig.

De Europese Unie, die zich graag profileert als de kampioen van de mensenrechten, lijkt de lijn door te trekken die de voorbije periode werd uitgezet. Dat betekent dat er extra steun gaat naar Griekenland om de grens te bewaken. Lidstaten springen bij met vliegtuigen en patrouilleboten. Middelen die bedoeld zijn om hulp te bieden bij catastrofes en natuurrampen, worden afgeleid en voortaan ingezet om mensen te verjagen die te dicht bij het hek komen. Het recht om asiel aan te vragen, bestaat niet meer.

Heel wat lidstaten en beleidsmakers blijven zich hard en onverbiddelijk opstellen: de grens moet potdicht. Extra mensen opvangen in Europa gaat onze draagkracht te boven, zo klinkt het in paniek. Europa zit vol. Dat betekent dus dat Turkije voor de opvang moet zorgen. Maar daar zitten al 3,6 miljoen Syriërs, wat naar verhouding twintig keer meer is dan de aantallen die in de Unie zijn onthaald. Met de recente gevechten in Syrië dreigen er ginds nog een miljoen of twee vluchtelingen bij te komen.

Europa kan het niet aan, maar Turkije moet het wel zien te regelen. Het wringt en het schuurt en het klemt. Het internationaal recht wordt opgeschort, mensen worden als ratten weggejaagd en raken vast in niemandsland. De kogels liggen klaar. Een eerste kind verdronk al in de Egeïsche Zee en we moeten ons geen illusies maken: als de situatie aanhoudt, vallen er nog doden.

Maar zolang we het niet weten, schijnt het ons probleem niet te zijn. Het lijkt erop dat de regeringen van de lidstaten vooral hopen dat er geen prentjes van circuleren, geen verhalen over opduiken, geen filmpjes van bestaan.

Er wordt een lelijk geopolitiek theater opgevoerd en Turkije is er dit keer mee begonnen. Maar finaal gaat het hier wel om mannen, vrouwen en kinderen, vaak al jaren onderweg, strompelend van de ene ellende in de andere tragedie. Niemand zegt dat een aanpak gemakkelijk is. Het gaat hier niet over de planning van een tuinfeest. Maar als de Unie het houdt bij het dichtklemmen van haar grenzen en het sturen van patrouilles, traangas en stokken, dan moet ze ook maar ophouden met haar gepreek en haar farizees geleuter over fundamentele rechten, over solidariteit en over hoe belangrijk wij in Europa de menselijke waardigheid wel vinden. Ook aan cynisme zijn er grenzen.