Bulgaars denker Ivan Krastev: ‘We beleven een crisis van het Europese compromismodel’

Het beeld van de week. Een Grieks patrouillevaartuig schiet een salvo kogels in het water voor een rubberen bootje vol vluchtelingen en migranten die vanuit Turkije in de richting van Lesbos waren gestuurd. Hoe zullen latere generaties naar deze episode in de Europese geschiedenis kijken? We leggen de vraag voor aan de Bulgaarse Europa-denker Ivan Krastev, die vorig jaar nog furore maakte met zijn boek Falend licht. Hoe het Westen de Koude Oorlog won maar de vrede verloor.

“We moeten de vergelijking maken met 2015”, vertelt hij ons tijdens zijn doortocht in Brussel bij debatclub ‘Full Circle’. “De basis van de crisis lijkt hetzelfde: lijdende mensen vluchten voor de Syrische oorlog. Het grote verschil nu is dat het om kleinere groepen gaat die bewust onze richting werden uitgestuurd door de Turkse regering. Voor deze vluchtelingen is die situatie véél tragischer. Het mededogen in Europa is meteen kleiner omdat ze openlijk ingezet worden als politiek wapen.”

De onderkoelde Europese reactie werd gesymboliseerd door de EU-top – Commissievoorzitter Ursula von der Leyen en EU-raadsvoorzitter Charles Michel – die in een legerhelikopter boven de buitengrens gingen vliegen. Ze keken letterlijk vanuit de hoogte neer op het humanitaire drama aan de Turks-Griekse grens. Een bewuste keuze, denkt Krastev.

“Europa staat voor een groter dilemma dan vijf jaar geleden”, zegt hij. “Het mag niet gezien worden dat men ingaat op de Turkse chantage. In 2015 was er een echte humanitaire crisis, nu moeten ze ook zien te benadrukken dat dit evengoed een veiligheidskwestie is geworden omdat de vluchtelingen gebruikt worden als geopolitieke pionnen. Voor een waardengemeenschap als Europa is dit natuurlijk moreel véél moeilijker om mee om te gaan. Alle strijdende partijen willen ons Europese mededogen gebruiken als strategie om te bereiken wat ze willen. Daarom was het niet zomaar mogelijk voor president Michel om persoonlijk te gaan zeggen aan een Syrische vluchteling in Griekenland: ‘We zijn hier om je te helpen’, want hij mag niet de indruk geven dat hij op die manier president Erdogan, Syrisch president Assad en Russisch president Poetin helpt hun doelen te bereiken.”

Krastev wijst erop dat mensen niet meer zomaar vluchten uit ‘de oorlog rond Idlib’ maar een speelbal zijn van vele strijdende partijen. “Assad is niet geïnteresseerd in deze mensen, want het gaat om dríé miljoen opposanten. Zijn leger maakt geen onderscheid meer tussen burgers en strijders. Zijn boodschap aan hen is: vertrek uit Syrië. Rusland tolereert dit omdat ze Assad nodig hebben als bondgenoot om militaire en economische toegang te kunnen behouden tot de Middellandse Zee. Turkije wil ze daar houden, als cordon met Arabische Syriërs in de Syrische grensstreek om een menselijke wig te drijven tussen Syrische en Turkse Koerden. Syrische vluchtelingen waren vijf jaar geleden nog welkom in Turkije als goedkope werkkrachten, maar nu dit de lonen van de middenklasse te veel naar beneden dreef zijn ze een politiek probleem voor Erdogans populariteit.”

Het is volgens Krastev overigens geen toeval dat Erdogan de vluchtelingen enkel naar Griekenland drijft, en niet naar Bulgarije. “De Turkse leider gebruikt de vluchtelingen ook als bilateraal drukkingsmiddel voor een conflict met Griekenland over gasvoorraden in de Middellandse zee”.

‘Nieuwe Turkije-deal? Eerst vrede’

Vijf jaar geleden betaalde Europa uiteindelijk veel geld aan Erdogan om de vluchtelingen te herbergen. Was dit naïef omdat hij dat akkoord nu tegen ons gebruikt ? Krastev: “Ik vond het Turkije-akkoord toen wel belangrijk. Zo kochten we tijd, want de toenmalige migratiecrisis zorgde voor politieke paniek in onze samenlevingen. Die deal ging om het herstel van de controle.” Krastev zegt daarom ook niet nee tegen een nieuw akkoord met Turkije. Maar, aan Erdogan moet dan deze keer wel eerst het helder signaal worden gegeven dat Europa aan de touwtjes trekt.

“Europa kan zich opnieuw bereid tonen te helpen met geld voor Syrische vluchtelingen maar deze keer enkel onder onze voorwaarden, zoals (de Turkse bijdrage aan) een vredesbestand in Noord-Syrië. De EU moet zich éérst laten gelden als macht. We hebben economische hefbomen maar landen als Turkije vrezen ons nu niet omdat we deze macht nooit inzetten, terwijl de enige macht diegene is die je bereid bent te gebruiken. We mogen ons niet laten behandelen als een soort spaarbank waaruit elke agressieve krijgsheer cash kan komen halen”.

‘Demografische angsten in Oost-Europa’

Europa kwam destijds ook onderling overeen om Syrische vluchtelingen en meegereisde migranten uit andere landen te verspreiden over Europa, om Griekse eilanden zoals Lesbos te ontlasten die noch de ruimte noch de middelen hebben om mensen menswaardig op te vangen. Op papier kwamen er mooie tabelletjes maar behalve de welvarende lidstaten, waaronder België, respecteerden vele lidstaten de afgesproken opvangquota niet. Vooral Oost-Europese lidstaten zoals Hongarije lagen dwars. Toch staat een gelijkaardig plan nu terug op de EU-agenda. Is er enige reden te denken dat een spreidingsplan nu wel zou slagen?

Krastev twijfelt. “Centraal- en Oost-Europa willen om veel redenen geen vluchtelingen opvangen. Die houding veranderde nog niet, vrees ik. De grootste reden is dat deze lidstaten demografisch ontvolken. Veel jongeren zijn weggetrokken naar West-Europa, wiens hoofdsteden hen nu vertellen dat ze jongeren moeten opvangen uit culturen die ze niet kennen. Het maakt er vooral de oudere bevolking bang, en daar spelen hun politieke leiders op in.”

De Bulgaarse politicoloog waarschuwt in één adem voor een herhaling van dezelfde fouten als toen. “De afwijzende reactie vanuit het oosten vijf jaar geleden was ook ingegeven door de vaststelling dat Duitsland eerst iedereen zware begrotingsregels oplegde maar inzake migratie niemand consulteerde. Die indruk mag men nu niet meer geven. Als je lokale bevolkingen mee laat beslissen gaan ze zich veel meer solidair opstellen.”

‘Betere legale migratie’

Krastev zegt geen pasklare oplossing te hebben voor de vluchtelingen- en migratiecrisis aan de Europese buitengrenzen. “Als ze er was, dan was ze al lang uitgevoerd.” Maar hij vindt wel dat de EU al een grote stap vooruit zou kunnen zetten door beter om te gaan met legale migratie.

“Het is een probleem dat we te weinig legale opportuniteiten geven aan mensen van buiten de EU om hier te komen werken en bij te dragen aan onze samenlevingen. Net daarom pretenderen arbeidsmigranten nu onterecht dat ze asielzoekers zijn, wat het moeilijker maakt om kwetsbare vluchtelingen uit conflictlanden als Syrië op te vangen. Het Amerikaanse Green Card-systeem bijvoorbeeld, waarbij jaarlijks een vastgelegd aantal arbeidsmigranten uit een selectie landen toestemming krijgt om te komen werken, zou voor de EU een model kunnen zijn om de illegale instroom van economische migranten kleiner te maken.”

Niets doen is voor hem geen optie meer. “De EU staat nu onder zeer grote druk van alle zijden. Voor liberale geesten met humanitaire waarden doet dit Europa te weinig voor de vluchtelingen, migranten en conflicten aan onze grenzen. Voor de illiberalen doen we al te veel en zijn de buitengrenzen te soft. Maar dit is geen crisis meer van progressieven, conservatieven of populisten die elkaar nu met de vinger wijzen. Dit is een crisis van het Europese compromismodel. Daar een vergelijk over vinden is aartsmoeilijk. Je kan geen status quo meer beschermen dat al niet meer bestaat. We zullen deze interne impasse niet zomaar oplossen, denk ik. We kunnen ons maar beter allen aanpassen aan de snel veranderende, vijandigere en gefragmenteerde, wereld rondom ons. Denk aan het het big data-autoritarisme van China dat in eigen land technologie al gebruikt als middel voor sociale controle. Zal dit ook het wezen van onze samenlevingen veranderen? Dit is de vraag voor morgen. We gaan ze niet beantwoorden door te enkel te herinneren hoe het gisteren was.”