‘Het coronavirus veroorzaakt de ziekte. De arrogantie veroorzaakt de pandemie’

‘Wees strenger voor mij!’, vraagt De Morgen-columnist Julie Cafmeyer. Want voor wie in een vrijheidslievende en individualistische maatschappij leeft, is zelf je gedrag aan banden leggen lastig. Zelfdiscipline in naam van het collectieve belang: wij zijn dat niet gewoon.

Dus, zo bepleiten ook anderen, zijn er in Europa misschien wel overal extra strenge maatregelen ‘op zijn Italiaans’ nodig nu dit continent het epicentrum van de coronapandemie is. Alleen complete lockdowns en boetes kunnen al die vrijheidslievende individualisten hier in het gelid krijgen, zo luidt de redenering.

Volg de laatste ontwikkelingen in onze liveblog

In landen die ‘nog net niet’ in een Italië-scenario zitten, klinkt die roep nog luider na een weekend dat startte met lockdownparty’s, gevolgd door bomvolle parken, zeedijken en kaaien. En daarbij wordt de samenhorigheidsreflex in Azië gretig als te volgen voorbeeld aangehaald. Daar zijn ze tenminste gehoorzaam in het belang  van het collectief, hoor je dan.

“Dat culturele verschil tussen collectivisme en individualisme is er zeker”, zegt sociaal psycholoog Alain Van Hiel (UGent). “Studies tonen dat het diep ingebakken zit. Westerlingen hebben een voorkeur voor wat afwijkt, oosterlingen voor wat past. Laat westerlingen kiezen tussen vijf rode en één blauwe balpen, dan nemen ze de blauwe.”

Combineer een collectivistische instelling met sterke leiders, en je kunt snel een grootschalige solidariteit afdwingen. “Ons ontbreekt het zowel aan die diepgewortelde collectieve houding als aan die sterke leiders”, zegt Van Hiel.

Maar besluiten dat wij westerlingen per definitie te weinig in staat zijn tot solidariteit en dat de ‘Aziatische’ psyche en politiek beter aangepast zijn aan een pandemie, is te simplistisch. Naast cultuurverschillen zijn er namelijk veel individuele variaties in sociaal gedrag. Ook in Azië waren er egocentrische reacties en ook in het Westen zijn er talloze voorbeelden van solidariteit.

Bovendien moeten we de gehoorzaamheidscultuur nu ook niet gaan verheerlijken, vindt Van Hiel. “Onze vrijheid is en blijft het hoogste goed”, zegt hij. “Wie er veel belang aan hecht, kan zich nu troosten met een ironische vaststelling. Net omdat die vrijheid onze norm is, moeten we ze nu, in deze abnormale situatie, tijdelijk streng limiteren.”

Dat sommigen zich daar niet aan houden, heeft volgens andere specialisten vooral te maken met ‘de psychologie van de epidemie’.

Zo stelt risicoanalist en auteur Nassim Nicholas Taleb in een bijdrage over de pandemie dat alles draait om de kloof tussen het individuele en het collectieve risico. Tot nu toe leek die kloof groot: het risico voor één iemand om ziek te worden is erg klein, maar om een collectief drama te vermijden, zoals een gezondheidssysteem dat crasht, “is het nodig”, zo schrijft Taleb, “dat ieder individu wel vanuit paniek zijn gedrag aanpast. Ook al lijkt dat irrationeel en is er niet direct persoonlijk winst. Wie zogezegd ‘rationeel blijft’ en zijn eigen belangen voorop blijft stellen, is nu zelfzuchtig en zelfs psychopathisch.”

Ook voor economiefilosoof Rogier De Langhe (UGent) is ‘ongehoorzaamheid’ zoals afgelopen weekend gedemonstreerd vooral te verklaren door, vooralsnog, een gebrek aan persoonlijke urgentie.

“Dit is niet te reduceren tot ‘Chinezen zijn volgzaam en wij ongedisciplineerde Belgen gaan typisch nog op café’”, zegt hij. “Een belangrijker internationaal verschil is dat wij hier al lang geen pandemie meer hebben meegemaakt en dat we een erg performant gezondheidssysteem hebben. Daardoor denken velen dat dit ons niet kan raken. Die arrogantie zie je niet in derdewereldlanden. En ze verhevigt de pandemie.”

Maar zoals Taleb schrijft, zodra het op den duur wel doordringt dat jouw individuele lot samenvalt met het collectieve belang, bijvoorbeeld omdat blijkt dat ook veel jonge mensen zwaar ziek worden of omdat je geen behandeling tegen andere ziektes meer zal kunnen krijgen, gaan mensen wel gehoorzamen. “Dan mag je burgers om het even wat opleggen”, zegt De Langhe. “Of het nu Aziaten of Europeanen zijn. Ze zullen zich eraan houden, want hun eigen hachje staat op het spel.”

Cruciaal is dan ook dat ‘het collectief’ de boodschap krijgt dat de pandemie iedereen kan raken. “Dat schept een draagvlak voor strengere maatregelen en zorgt er ook voor dat ze ook worden nageleefd ”, zegt De Langhe. 

Maar hier bij ons krijgen we die boodschap tot nu toe te weinig, zo klaagt de economiefilosoof aan. “We zien ministers op druk bijgewoonde persconferenties handjes schudden met journalisten. We horen politici lafweg de verantwoordelijkheid bij ons leggen. Het is surrealistisch: de scholen zijn tegelijk open en dicht”, zegt hij. “Dat soort verwarrende en lakse communicatie bestendigt het idee dat het wel meevalt.”

Alleen een overheid die zeer helder meldt: ‘Ook uw gezondheid staat op het spel’, krijgt optimaal solidair gedrag. “Premier Wilmès en co. moeten die ernst duidelijk communiceren en zeggen dat de maatregelen dan ook strenger zullen zijn”, zegt De Langhe. “Maar ze moeten ook aangeven hoe dat ervoor kan zorgen dat dit over enkele weken misschien voorbij is. Zo valt individu en collectief samen. Ons lot is nu verbonden.”