Doodgaan is nooit leuk, maar sterven in Italië is nu een ongekend drama

Vorige week woensdagavond rond middernacht stierf Renzo Carlo Testa, 85, aan de gevolgen van het Covid-19-virus in een ziekenhuis in de Noord-Italiaanse stad Bergamo. Vijf dagen later lag zijn lichaam in een van de vele kisten die op de vloer van de kerk wachtten om ter aarde besteld te worden op het plaatselijke kerkhof.

De vrouw met wie hij vijftig jaar getrouwd was, Franca Stefanelli, zou hem liever een deftige begrafenis geven. Maar traditionele uitvaarten zijn illegaal in Italië. De maatregel maakt deel uit van het nationale samenscholingsverbod dat de verschrikkelijke verspreiding van het virus in het land moet indammen. Franca en haar zonen zouden hoe dan ook niet op de uitvaart aanwezig kunnen zijn, want ze zijn zelf ziek en bevinden zich in quarantaine.

Volg de laatste ontwikkelingen in onze liveblog.

“Het is iets vreemds”, zegt Stefanelli (70), die moeilijk kan uitleggen wat ze voelt. “Het is geen boosheid. Het is onmacht in de confrontatie met dit virus.”

De uitbraak van corona leidt tot verlaten straten en lege winkels in Italië. Zestig miljoen Italianen hebben zowat huisarrest. Dag en nacht zwoegen uitgeputte artsen en verpleegkundigen om mensen in leven te houden. Kinderen hangen tekeningen van regenbogen aan hun vensters, gezinnen zingen op hun balkon.

Maar de ultieme maatstaf van de pandemie zijn de lichamen die ze achterlaat. In Italië, dat de oudste bevolking van Europa heeft, is het dodental bijzonder zwaar. Tot vrijdagmiddag 20 maart waren er al 3.405 mensen aan het virus overleden.

De lichamen stapelen zich op in de noordelijke regio Lombardije, vooral in de provincie Bergamo, waar het virus het hardst toeslaat. In de streek rond Bergamo werden al tweeduizend dodelijke slachtoffers geteld.

Lees ook: Coronavirus raast als moordende storm door Europa: dodentol in Italië, Spanje en Nederland loopt op

Bekijk ook het coronavirus in cijfers en kaarten: het aantal besmettingen, doden en genezen patiënten.

De ziekenhuismortuaria worden overrompeld. De burgemeester van Bergamo, Giorgio Gori, heeft deze week het bevel uitgevaardigd het plaatselijke kerkhof te sluiten, voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog. Hij garandeerde wel dat het mortuarium daar nog doodskisten zou aanvaarden. Vele worden afgeleverd bij de Tempio di Ognissanti, de kerk bij de begraafplaats, waar rijen houten kisten een macabere aanblik bieden.

“Jammer genoeg weten we niet waar we ermee moeten blijven”, zegt broeder Marco Bergamelli, een van de priesters van de kerk. Elke dag sterven honderden mensen, en een crematie duurt een uur. Er is dus een enorme achterstand. “Het vergt tijd, en er zijn veel doden”, zegt hij.

Een nationale noodwet die vorige week werd aangenomen verbood burgerlijke en religieuze ceremonieën, waaronder ook begrafenissen, om de verspreiding van het virus in te dammen. Het is priesters nog toegelaten een gebed te zeggen op uitvaarten waarop maar een paar nabestaanden aanwezig zijn. Broeder Marco zegt dat hij tijdens die korte gebedsmomenten in het gezelschap van familieleden, die vaak mondkapjes dragen, probeert een beetje troost en hoop mee te geven, en de boodschap om in de mate van het mogelijke aandacht te hebben voor mensen die alleen zijn. “Deze tragedie wijst ons erop dat we het leven moeten omarmen”, zegt hij.

In het nabijgelegen dorp Zogno heeft de lokale priester beslist de doodsklok maar één keer per dag te luiden, want anders zou dat de hele dag doorgaan. In een andere stad, Casalpusterlengo, zegt priester Pierluigi Leva dat gelovigen het bijzonder moeilijk hebben met de ‘afwezigheid’ van uitvaarten.

Zieken worden vanwege het risico op besmetting geïsoleerd van hun familie en sterven soms in het ziekenhuis zonder gezinsleden of vrienden rond zich. Lokale verenigingen in de noordelijke stad Brescia zamelen geld in om tablets te kopen die ze aan ziekenhuizen kunnen geven zodat de zieken toch nog voeling kunnen houden met de familie op het thuisfront.

Het overlijdensbericht van Renzo Carlo Testa verscheen vrijdag in een plaatselijke krant, L’Eco di Bergamo. Normaal gezien staat er één pagina met overlijdensberichten in. Vrijdag waren er tien pagina’s, de rest van de krant was gewijd aan het virus dat Bergamo in de vernieling werkt.

“Voor ons is het een emotioneel trauma”, zegt Alberto Ceresoli, hoofdredacteur van de krant. “Dit zijn mensen die eenzaam sterven en die eenzaam worden begraven. Er was niemand die hun hand vasthield, de uitvaart is heel bescheiden, met een priester die een snel gebedje zegt. Veel van hun dichte familieleden zitten in quarantaine.”

Giorgio Valoti, de burgemeester van het nabijgelegen Cene, overleed vorige vrijdag. Hij was 70. Zijn zoon, Alessandro, zegt dat op dezelfde dag ook 90 andere mensen in het voornaamste ziekenhuis van Bergamo stierven. Het virus “richt een bloedbad aan in deze vallei; elke familie heeft wel iemand verloren”, zegt hij. “In Bergamo stapelen zich zo veel lijken op dat niemand weet wat ermee aan te vangen.”

In Fiobbio, een klein dorp bij Bergamo, haalde een ambulance zaterdag de vader van Luca Carrara, 86, op. Zondag haalde een andere ambulance zijn moeder, 82, op. Carrara, zelf 52, kon hen niet in het ziekenhuis bezoeken en verbleef thuis in quarantaine, waar hij stilaan de eerste tekenen van het virus begon te vertonen. Dinsdag overleden zijn ouders. Hun lichaam ligt in het mortuarium van het ziekenhuis, in afwachting van hun crematie. “Het doet pijn dat ze daar nog liggen”, zegt hij. “Zo alleen.”

Luca di Palma, 49, zegt dat zijn vader Vittorio, 79, woensdagavond overleed, en dat de begrafenisondernemer die hij belde meldde dat hij geen plaats voor zijn lichaam had. Ze leverden dan maar een doodskist, een paar kaarsen, een kruis en een koelkast van het mortuarium aan huis zodat zijn vader opgebaard kon worden in de woonkamer. Niemand kwam condoleren, uit angst voor besmetting, ook al was zijn vader gestorven voor bevestigd kon worden dat het om een geval van corona ging. De artsen weigerden post mortem te testen.

Op zaterdag liep Di Palma achter een lijkwagen aan die het lichaam van zijn vader naar een begraafplaats in Bergamo bracht, waar een conciërge hen binnenliet en het hek achter hen sloot. Een priester deed een kort gebed bij de lijkwagen, waarvan de koffer openstond. Di Palma zegt dat zijn vader gecremeerd wilde worden, maar de wachtrij was te lang. “Pijnlijk”, zegt hij.

In een land waar velen op school leren over de afschrikwekkende monatti die al bellend met hun kar lijken ophaalden tijdens de pestepidemie in Milaan in de 17de eeuw, lijkt de opstapeling van lijken iets uit een ander tijdperk.

Alessandro Bosi, secretaris van de nationale federatie van uitvaartcentra, zegt dat het virus ook de sector van de mortuaria heeft verrast. Zij die de doden moeten behandelen beschikken niet over voldoende mondmaskers en handschoenen. De gezondheidsautoriteiten zeggen weliswaar dat het virus niet postuum doorgegeven kan worden, maar volgens Bosi gebeurt het wel degelijk dat uit de longen van een lijk lucht ontsnapt. “We moeten lijken benaderen zoals we besmette mensen zouden benaderen, met dezelfde omzichtigheid”, zegt hij. “Als wij de doden niet zouden weghalen, dan zou het leger het moeten doen.”

In sommige delen van Zuid-Italië, waar erg gehecht wordt aan de rooms-katholieke tradities, is de begrafenisritus voor sommigen te belangrijk om eraan te verzaken. De lokale autoriteiten in de Siciliaanse stad Porto Empedocle zeggen dat ze vorige week 48 rouwenden een proces-verbaal hebben gegeven omdat ze deelnamen aan een uitvaartprocessie, in weerwil van het nationale verbod. Ze riskeren drie maanden cel.

De plaatselijke priester daar, Leopoldo Argento, 59, zegt: “Begrafenissen maken deel uit van de antropologie.” Hij begrijpt dat rouwenden de nood voelen om bij elkaar te komen, maar nu vindt hij het nodig om de begrafenissen op te schorten. Op zulke gelegenheden komen vaak 600 tot 1.000 mensen af. “In Sicilië is de dood van onze geliefden een heel krachtig moment en een heel belangrijk aspect van het maatschappelijke leven.”

Het virus heeft het maatschappelijke leven in heel Italië gewijzigd, het hardst in Lombardije.

Giacomo Grasselli, coördinator van de aanpak van de diensten intensieve zorg in ziekenhuizen in Lombardije, wijt het hoge aantal doden gedeeltelijk aan de hoge gemiddelde leeftijd van de bevolking. De gemiddelde leeftijd van de doden is volgens hem ongeveer 80 jaar.

Hij wijst erop dat het medisch personeel vaker verplicht wordt te beslissen of ze verregaande maatregelen nemen om erg oude en zieke mensen te beademen. Toch krijgt elke patiënt volgens hem voorlopig de zorg die hij verdient. “Maar dat gaat niet blijven duren”, waarschuwt hij. Veel zal volgens hem afhangen van de mate waarin de maatregelen om de verspreiding in te dijken worden opgevolgd. Hij put wel moed uit de sterke daling van het aantal nieuwe besmettingen in de steden in de regio die het eerst in quarantaine gingen. “Dat is de enige manier om dit te overleven.”

Costantino Pesatori, de burgemeester van Castiglione D’Adda, een van de steden die in quarantaine gingen, zegt dat 47 mensen sinds 21 februari gestorven zijn in de stad, tegen ongeveer 50 in heel 2019. Ook al kregen sommige bewoners de diagnose longontsteking, toch stuurden ziekenhuismedewerkers hen naar huis “zonder ze te testen op het coronavirus”, zegt hij.

Toen een ambulance vorige week in Bergamo bij het appartement van Franca Stefanelli arriveerde om haar man op te halen, lagen beiden met koorts in bed. Drie verpleegkundigen namen Testa mee naar het ziekenhuis en lieten haar achter. Het was de laatste keer dat ze hem zag. Vier dagen later was hij dood.

Ze zegt dat ze hoopt dat zijn lichaam bewaard blijft in de kerk van Bergamo zodat zij en haar kinderen de uitvaart nog kunnen bijwonen zodra ze uit quarantaine komen. De gedachte dat haar echtgenoot zonder haar begraven wordt of dat ze moet kiezen wie wel kan gaan, is ondraaglijk, zegt ze. “Hoe kun je nu kiezen tussen familieleden? De kinderen mogen niet komen? De vrouw mag niet komen? Dat is nog het schrijnendste.”