Uitzonderlijk: nu ook een gat in de ozonlaag boven de noordpool

Het gat in de ozonlaag boven de noordpool ontstond door uitzonderlijke meteorologische omstandigheden tijdens de voorbije weken. Volgens onderzoekers van de ULB was de ozonlaag er op 16 maart met dertig procent geslonken. 

De aanwezigheid van een echt ozongat boven de noordpool is uitzonderlijk: dergelijke gaten werden enkel in 1997 en 2011 waargenomen, ruwweg één keer per decennium dus, waarbij het huidige ozongat het grootste van de drie lijkt te worden. 

De verklaring ligt in de aanhoudende en erg koude luchtstromingen in de stratosfeer (een laag in de dampkring die zich uitstrekt van ongeveer 10 tot 50 kilometer boven het aardoppervlak) en de vooral historische aanwezigheid van chloorfluorkoolwaterstoffen of CFK's op die plek (de stoffen die de ozonlaag aantasten, vooral bekend van de drijfgassen in oude spuitbussen). Daardoor kwam de ozonlaag langer dan normaal onder druk te staan. 

Normaal zijn de wintertemperaturen rond de noordpool een stuk gematigder dan bij de zuidpool en is er een veel grotere variatie in temperaturen over de jaren heen, waardoor de ozonlaag er doorgaans beter gespaard blijft. "Dit jaar zijn de klimatologische omstandigheden echter van die aard dat er ook aan de noordpool een ozongat zit", zeggen de ULB-onderzoekers. Ze merkten het gat op dankzij drie observatiesatellieten, gewapend met IASI-apparatuur, waarmee ze dag na dag de ozonconcentraties in de atmosfeer over de hele wereld in kaart brengen.

Bekijk in de video de satellietwaarnemingen van de dikte van de ozonlaag boven de noordpool van november 2019 tot 21 maart:

Volgens het KMI moeten we voor de verklaring van de gaten in de ozonlaag teruggaan naar de jaren 1970-1995, de jaren dat er op grote schaal CFK's werden uitgestoten door de industrie. Die CFK's kwamen in de stratosfeer terecht. Omdat de gassen een lange levensduur hebben - sommige blijven in de hogere luchtlagen voor een periode van meer dan 100 jaar - zitten ze daar nog steeds.

Het zijn die CFK's die de ozonlaag aantasten. Het ozon vormt een belangrijk zonnescherm, dat ons beschermt tegen een groot deel van de schadelijke UV-straling van de zon. Door windpatronen (de poolwervel of polaire vortex) verzamelen de nog steeds aanwezige CFK's zich ieder jaar opnieuw in de ijskoude winterstratosfeer, op zo'n 15-25 kilometer hoogte aan de polen.

Tijdens de donkere wintermaanden boven de zuidpool (juni-augustus, wanneer er geen zonlicht is boven Antarctica) dalen de temperaturen op die hoogte tot -78 graden Celsius of lager. Bij die lage temperaturen vormen de CFK's, samen met de schaarse hoeveelheid water die daar te vinden is in damp- of in ijsvorm, regenboogkleurige parelmoerwolken, ook bekend als polaire stratosferische wolken. Wanneer in de lente het zonlicht eindelijk op de wolken valt (aan de zuidpool begint die in september, aan de noordpool in maart), beginnen de aanwezige CFK's zeer efficiënt ozon af te breken, omdat de processen UV-licht vereisen.

Bekijk hieronder de satellietwaarnemingen van de dikte van de ozonlaag boven de noordpool in de maand maart, van 1979 tot nu:

In september 2019 lagen de temperaturen boven de zuidpool 16 graden hoger dan het gemiddelde van de voorbije veertig jaar, ongeveer -90 graden op een hoogte van 20 kilometer. Dat zorgde ervoor dat de poolwervel zwakker was dan gebruikelijk, met een veel kleiner ozongat boven de zuidpool als gevolg. 

Boven de noordpool doet zich dit voorjaar exact het tegenovergestelde voor: daar bereikten de temperaturen minimumrecordwaarden op een hoogte van zo’n 20 kilometer en is de poolwervel dit jaar uitzonderlijk sterk, met veel parelmoerwolken tot gevolg, waardoor de CFK's er meer dan anders het ozon afbreken.

Met het zonlicht zullen de temperaturen boven de noordpool stijgen, zullen de parelmoerwolken oplossen en zal het ozongat weer verdwijnen de komende weken.