De prijs van het onmeetbare: hoeveel mag een mensenleven de economie kosten?

“De oplossing mag niet erger zijn dan het probleem”, verkondigde de Amerikaanse president Donald Trump deze week. “Akkoord, het concept van de dood is iets vreselijks, maar er is een groot verschil tussen één procent en vier of vijf procent.” Met andere woorden: is het wel opportuun om het hele land plat te leggen om zo de dood van een ‘beperkte, voornamelijk oudere, groep mensen’ te vermijden? Is het sop de kool waard? 

Trump is niet de enige die corona vooral vanuit economisch standpunt bekijkt. Ook in Nederland – waar ze initieel weigerachtig stonden tegenover een drastisch overheidsoptreden en wilden inzetten op kudde-immuniteit – woedt de discussie. In de Volkskrant benadrukt hoogleraar Ira Helsloot (Radboud Universiteit) hoe ze door de coronabestrijding inmiddels honderd keer meer spenderen per gewonnen levensjaar dan normaal. “Het is een politieke keuze, maar dan moet je daar ultiem transparant over zijn: dat je honderd andere levensjaren niet wil redden ten faveure van de levensjaren van één coronaslachtoffer.”

Vraag je mensen hoeveel hun gezondheid hen waard is, dan zullen ze wellicht antwoorden: ‘Alles.’ Maar in de realiteit is dat natuurlijk niet mogelijk, dus moet je een prijs plakken op het onmeetbare. Je kunt niet álle nieuwe, prijzige medicijnen terugbetalen, net zoals je niet álle innovatieve snufjes kunt financieren. De middelen zijn beperkt, dus is het een kwestie van de juiste keuzes te maken. 

Geldsluizen

Bepalen hoe je die centen het best spendeert, doen gezondheidseconomen aan de hand van QALY’s. Een QALY (Quality Adjusted Life Year) is een maatstaf voor een ‘gezond levensjaar’. Een medicijn dat één QALY oplevert, zal het leven van de patiënt dus met één volledig gezond jaar verlengen. Een middel dat de levenskwaliteit wel doet toenemen, maar de patiënt finaal minder tijd oplevert, kan bijvoorbeeld een halve QALY scoren.

Maar nu corona wereldwijd slachtoffers maakt, lijkt de hele QALY-discussie plots minder van tel. Wordt er al jaren fors bespaard op de gezondheidszorg en moet elke euro twee keer omgedraaid worden, dan gaan nu plots de geldsluizen open. Is alles geoorloofd in tijden van pandemie?

“Nee, maar de voornaamste vraag is nu hoe we deze pandemie de baas kunnen worden”, zegt Yvonne Denier, professor ethiek van de gezondheidszorg (KU Leuven). “De rekening, die maken we achteraf.” Het economisch argument in de gezondheidszorg , zo benadrukt ze, is pas ethisch verantwoord wanneer het ten dienste staat van de duurzaamheid van het systeem op lange termijn. 

Al kan dat nooit het enige argument zijn. “Het moet ook de toets van de menswaardigheid doorstaan”, zegt Denier. En net daar loopt het spaak bij degenen die beargumenteren dat corona de perfecte manier is om à la Thomas Malthus – bekend Brits demograaf (1766-1834) – overbevolking tegen te gaan. Of die net zoals de Schotse dementiespecialist June Andrews opwerpen dat een pandemie ideaal is om bedden in verpleeg- en ziekenhuizen vrij te maken. 

Alternatief

“Het ethische aspect is essentieel”, zegt ook gezondheidseconoom Lieven Annemans (UGent). “Bovendien merk ik dat we in de aanblik van een catastrofe toch andere beslissingscriteria hanteren dan puur economische.” 

Hij verwijst daarbij naar de jaren negentig, toen bekend raakte dat een aantal mensen hepatitis C en hiv hadden opgelopen door besmette transfusies. Daarop werd beslist om intensief het bloed van donoren te screenen op virussen en bacteriën en later zelfs volledig te desinfecteren. 

“Achteraf zijn daar studies over geweest over hoeveel dat nu had gekost en hoeveel het had opgeleverd”, zegt Annemans. “Wat bleek? Het had enorm veel geld gekost om ‘luttele’ infecties te vermijden. Toch stelde niemand zich daar vragen bij. Zoiets dóé je gewoon. Als overheid heb je nu eenmaal de verantwoordelijkheid om zo’n catastrofe te vermijden. Bovendien: wat is het alternatief? Niks doen? In het geval van corona zou dat betekenen dat je het leven van duizenden mensen op het spel zet en dat je je hele gezondheidssysteem dreigt te ontwrichten.”

Want wie corona louter door een economische bril wil bekijken, moet ook die berekening maken. Hoeveel kost het om het virus zijn gang te laten gaan? “Het verklaart waarom Nederland en het Verenigd Koninkrijk toch een beetje van hun laisser-faire zijn afgestapt”, zegt economisch filosoof Antoon Vandevelde (KU Leuven). “Je loopt het risico om met problemen geconfronteerd te worden die helemaal niet meer beheersbaar zijn.”

Boekhouding van een crisis

Dat Vlaamse ziekenhuizen nu richtlijnen hebben uitgewerkt waarin staat dat vooral patiënten met de beste levenskansen naar de intensieve afdelingen mogen, heeft volgens Denier niks te maken met economische overwegingen. “Die richtlijn moet hulpverleners helpen om heel snel ethisch verantwoorde keuzes te maken. Daarbij wordt gekeken naar de prognose van een patiënt, niet naar zijn of haar ‘economische waarde’.”

Ethici en gezondheidseconomen zijn het erover eens dat het nu niet het moment is om de hele coronaboekhouding uit te spitten. Wat daarom niet betekent dat we nooit de optelsom moeten maken. Professor Annemans: “Achteraf is het zeker nuttig om na te gaan wat uiteindelijk de economische opoffering is geweest. En om dat vervolgens te vergelijken met die van andere landen en na te gaan op welke vlakken we het al dan niet beter of slechter hebben gedaan. Daar kunnen we van leren.”