‘We zitten allemaal op een eilandje bang af te wachten of het ons ook zal overkomen’
Allemaal zitten we thuis te wachten tot we de onzichtbare vijand hebben verslagen. Wat doet dat isolement met ons? En hoewel iedereen intussen wel weet dat we corona samen moeten bestrijden, lijkt een gevoel van eigenbelang dat besef soms in te halen, waardoor we elkaar bekampen in plaats van het virus. Zit het in de aard van de mens om aan het hamsteren te slaan en elkaar naar het leven te staan voor de laatste rol wc-papier in de supermarkt? Psychologen Paul Verhaeghe en Olivier Klein vertellen het ons.
Buiten bij de bakkerij stond iedereen keurig in de rij, op een meter afstand van elkaar. Maar eenmaal binnen zag ik een man de verkoopster bijna te lijf gaan omdat ze geen handschoenen droeg. ‘Ik heb drie weken geen inkomsten, en jij durft me brood te verkopen met je blote handen? Hoe durf je?!’ Even later zag ik in de Delhaize twee mensen om een stronk broccoli vechten, terwijl ze niet merkten dat er al een nieuwe groene lading klaarstond.
Is dat het definitieve teken dat het neoliberale ik-denken in ons heeft postgevat? Neen, zegt sociaal psycholoog Olivier Klein, bekend van zijn druk gelezen coronablog ‘Wij en de anderen’. Zijn collega-psycholoog en denker Paul Verhaeghe treedt hem bij.
Paul Verhaeghe: “Uit onderzoek blijkt telkens opnieuw dat mensen elkaar zoveel mogelijk opzoeken en helpen bij collectieve rampen – de spontane hulpacties die na orkaan Katrina op gang kwamen, zijn daar het recentste voorbeeld van. Alleen is ondertussen duidelijk dat het coronavirus niet beantwoordt aan het profiel van een doorsneeramp. Het verschil is dat het gevaar nu niet buiten ons ligt, maar in onszelf. Onze spontane reactie om elkaar de hand te reiken, wordt afgeremd en afgeraden. We zitten allemaal op een eilandje bang af te wachten of het ons ook zal overkomen. In tijden van onzekerheid willen we dicht tegen elkaar aanschurken. Als dat niet kan, neemt de angst toe.”
Ontstaan daarom gevechten om broccoli en wc-papier?
Verhaeghe: “Die run op het wc-papier is nog altijd iets dat ik niet goed begrijp (lacht). Het is wel zo dat de media daar een minder fraaie rol in spelen. Bij rampen, wijst onderzoek uit, is de berichtgeving vaak verkeerd en te negatief.”
Olivier Klein: “De media tonen niet de volle winkel bij mij om de hoek – daarmee win je geen clicks – maar winkels met lege rekken en mensen die om pasta vechten. Daardoor wekken ze de indruk dat het nu ieder voor zich is en wakkeren ze de collectieve angst voor tekorten aan. En wat zit iedereen nu alleen thuis te doen? De media af te schuimen, op zoek naar informatie!
“We verafschuwen onzekerheid. We hebben behoefte aan duidelijkheid en een juist verhaal. Dat zet onze verbeelding ook in gang. Mensen vragen me nu vaak: ‘Waarom zijn we nu veel banger voor het coronavirus dan voor een auto-ongeluk, terwijl autorijden nog steeds een groot risico inhoudt?’ Dat komt omdat onze verbeelding verbanden begint te leggen die niet altijd even realistisch zijn. Oudere mensen associëren de quarantaine met oorlog en schaarste, en beginnen daarom voorraden aan te leggen.
“Ook de complottheorieën die de kop opsteken, zijn het gevolg van onze behoefte aan een verklaring. Denk maar aan verzinsels als: ‘China heeft het virus doelbewust verspreid.’ Of: ‘De Franse president Macron heeft eraan meegewerkt om het probleem met de pensioenen op te lossen.’ Je kunt het zo gek niet bedenken. Er was zo’n wildgroei aan theorieën dat de WHO een website heeft gemaakt om die verhalen te ontkrachten. En dat is nodig. In Iran zijn er dertig mensen gestorven omdat ze pure alcohol hadden gedronken, nadat ze hadden gelezen dat alcohol het virus doodt.”
Zijn we allemaal zulke kuddedieren dat we zelf gaan hamsteren als we het anderen zien doen?
Klein: “Er is een bekend experiment waarbij mensen in een kamer zitten waarin zich plots rook begint te ontwikkelen. In experiment één verlaat 75 procent van de mensen meteen de kamer om de brand te gaan melden. In het tweede experiment zitten er in de groep ook medewerkers die zich voordoen als proefpersonen. Zodra de rook verschijnt, blijven zij gewoon zitten. Resultaat? Slechts 10 procent van de andere proefpersonen staat op. Niemand reageert puur en alleen vanuit zijn eigen idee. Iedereen kijkt naar mensen met wie hij zich verwant voelt. Daarom is het zo belangrijk dat de media ook beelden tonen van solidariteit, in plaats van alleen maar vechtende mensen.”
We voelen ons allemaal machteloos. Is het hamsteren niet ook een manier om het gevoel te hebben ergens controle over te hebben? Daar is in dit tijdperk een grote behoefte aan, nu het idee wijdverspreid is dat alles mogelijk is, als je maar je best doet.
Verhaeghe: “Dat is zeker juist. Door de technologische ontwikkeling en de vooruitgang in de geneeskunde hebben we vat op de dingen gekregen. Het idee dat we overgeleverd zijn aan God of het noodlot, hebben we sinds de vorige eeuw achter ons gelaten. Maar, en dat beseffen we niet meer, het gevoel van controle waarmee we nu leven, blijft een illusie.”
Professor Klein, in uw blog schrijft u niet te geloven in een autoritaire aanpak van bovenaf bij rampen, omdat mensen dat ervaren als een motie van wantrouwen.
Klein: “Zo'n aanpak geeft mensen het gevoel dat ze worden gezien als idioten die zelf niet weten wat ze moeten doen. Dat wakkert hun angst alleen maar aan. In China waren de maatregelen extreem radicaal: kinderen werden van hun ouders gescheiden. Iedereen die besmet was, werd afgezonderd op voetbalvelden.”
Hongkong en Singapore, twee staten die autoritair én neoliberaal zijn, hebben het virus wel snel in de kiem gesmoord.
Klein: “Ja, maar dat zou ook een gevolg kunnen zijn van de collectivistische cultuur die daar van oudsher heerst. Mensen zien zichzelf daar in eerste instantie als een lid van een groep, en daarna pas als individu. Terwijl wij ons hier vooral speciaal willen voelen, ons willen onderscheiden van anderen.”
Verhaeghe: “Ik herinner me in de tijd van orkaan Katrina een bericht over hoeveel moeite men had om New Orleans te evacueren, terwijl wat verder in dezelfde krant stond dat China een stad van drie miljoen inwoners in amper acht uur tijd had geëvacueerd.”
Moeten wij daar een voorbeeld aan nemen?
Verhaeghe: “Neen! Liever niet. Het zou ook helemaal niet lukken. Het gevoel dat het individu ondergeschikt is aan de groep, hebben wij hier sinds de verlichting al niet meer.”
Trump, de verpersoonlijking van het neoliberale ik-denken, heeft geprobeerd om CureVac, waar onderzoekers aan een coronavaccin werken, op te kopen, voor gebruik in de VS alleen.
Verhaeghe: “Ja, die man blijft natuurlijk zichzelf. Hij is ook meteen weer 180 graden gedraaid toen hij besefte dat zijn herverkiezing in gevaar zou komen door die move.”
Volgens politicoloog Jonathan Holslag van de VUB versterkt de pandemie trends die al langer aan de gang zijn, zoals nationalisme en deglobalisering.
Klein: “Het risico dat de pandemie conflicten tussen landen zal uitlokken, is reëel. Zeker als een buurland voor een heel andere aanpak kiest. Nederland zet in op groepsimmuniteit: ze laten daar het virus rondgaan tussen mensen die er weinig last van hebben, terwijl ze kwetsbare groepen beschermen om zo op een gecontroleerde manier immuniteit bij een groot deel van de bevolking op te bouwen. Die benadering staat haaks op die van ons – wij willen de verspreiding van het virus zoveel mogelijk tegengaan. De enige rationele maatregel die je dan kunt nemen, is je grenzen sluiten.”
Waarom kiezen die landen voor groepsimmuniteit?
Klein: “Er zijn studies die de effectiviteit ervan aantonen, maar ik vrees, hoe cynisch ook, dat die aanpak vooral aantrekkelijk is omdat de economie dan kan blijven draaien.”
Verhaeghe: “Het is geen toeval dat het net Nederland, Engeland en Amerika zijn – landen die de neoliberale ideologie hoog in het vaandel dragen – die voor groepsimmuniteit kiezen. Het is een soort schaamlampje voor het klassieke laissez faire-principe: ‘We doen niks, want de economie zou eronder kunnen lijden. Het waait wel over. En wie sterft, was al verzwakt, toch?’ Al zijn Engeland en Amerika ondertussen al tot inkeer gekomen en van strategie veranderd. Dan gaat het over het gedrag van overheden en officiële instanties. Mensen, zo blijf ik benadrukken, zullen in eerste instantie altijd naar een ander toestappen en die helpen.”
Maar toch kopen mensen mondmaskers voor zichzelf, waardoor er geen meer zijn voor verpleegsters die er echt nodig hebben.
Verhaeghe: “Dat komt omdat die verpleegsters niet zichtbaar zijn. Als je iemand níét ziet, ben je veel minder bereid hem of haar te helpen.”
Klein: “Het groepsgevoel laten voorgaan is niet altijd evident. Ik begrijp ergens wel dat die man voor jou in de bakkerij in woede uitbarstte: als je als zelfstandige je zaak drie weken moet sluiten, kun je dat als heel onrechtvaardig opvatten. Er ís ook sociale onrechtvaardigheid als gevolg van de coronacrisis. Er zijn groepen die meer afzien dan anderen, zoals daklozen en immigranten.
“Solidariteit kost de één ook meer dan de ander: vrouwen meer dan mannen, bijvoorbeeld. De meeste verpleegsters zijn vrouwen en ook in de schoolopvang zijn zij in de meerderheid. Zij lopen nu meer risico dan mannen. In die ongelijkheid schuilt gevaar voor sociaal conflict.”
LEVE THUISWERK
Ik vermoed dat conflicten nu overal op de loer liggen, ook in onze huiskamers.
Verhaeghe: “Absoluut. Ik heb net online lesgegeven voor een leeg auditorium, dat was een onwezenlijke ervaring. Het was nog een college over vervreemding ook (lacht).”
Wat doet isolatie precies met een mens?
Verhaeghe: “Het kan je lusteloos en angstig maken. Op middellange termijn word je er ziek van. Letterlijk.”
Klein: “Afwezigheid van sociaal contact en hulp is een belangrijke doodsoorzaak. Bel of skype met je grootouders of je oude buurvrouw. We moeten er alles aan doen om ervoor te zorgen dat mensen die fysiek geïsoleerd zijn, niet ook sociaal geïsoleerd raken.”
Verhaeghe: “De mens is een sociaal dier, we zijn niet gemaakt om alleen te zijn. We hebben de groep nodig, al is het maar om af en toe ruzie te maken (lacht).”
Of te feesten. Had u begrip voor de lockdown party’s?
Verhaeghe: “Goh, ik zie dat als jeugdig enthousiasme, een carnavalsfeest voor de vasten. Niet slim, maar wel begrijpelijk.
“Samen zijn moet mogelijk blijven, meer dan ooit zelfs. Gisteren zag ik straatbeelden in Gent die me deden denken aan mijn kindertijd: mensen die stoelen voor de deur zetten, een glas drinken en vanop afstand praten met hun overburen. Als ik dan vanochtend lees dat de politie dat wil verbieden, vind ik dat ronduit dom. Op die afstand is besmetting onmogelijk. Laten we alsjeblieft de mogelijkheden tot contact benutten die er nog zijn. Mensen samen opsluiten in een huis veroorzaakt explosieve situaties.
“Al zie ik ook positieve kanten aan de coronacrisis. Die is een zegen voor de CO2-uitstoot en fijnstof, de effecten zijn nu al meetbaar. En wat dacht je van de deugddoende stilte? Crisis zorgt voor bewustwording en die kan de basis vormen voor verandering.”
Zoals een echtscheiding, omdat je plots beseft dat je relatie niet echt op iets wezenlijks is gestoeld?
Verhaeghe: “Bij een aantal mensen zal dat het geval zijn. We hebben allemaal de drang om samen te zijn én om alleen te zijn. Als het dan even niet lukt om afstand te nemen, komt daar ruzie van. Je kunt er dus zeker van zijn dat er meer ruzie zal zijn. Maar er zal ook meer gevreeën worden. Het is best mogelijk dat er over negen maanden een coronababyboom is.
“Maar ik doelde natuurlijk op een andere bewustwording. Dat we, bijvoorbeeld, inzien dat de wijze waarop onze economie georganiseerd is, ons heel kwetsbaar maakt.”
Hoe bedoelt u?
Verhaeghe: “Op het vlak van productie zijn we erg afhankelijk van andere landen. Ik las een artikel waarin een econoom vertelde dat van de zevenhonderd onderdelen die nodig zijn om een vrachtwagen van Volvo te maken, de meeste uit andere landen moeten komen. Lukt dat niet, dan valt de hele productie stil. Allemaal het gevolg van het neoliberale model waarop onze economie nu is gestoeld. Er is veel arbeid verplaatst naar lagelonenlanden, terwijl wij perfect in staat zijn die dingen hier te produceren – zij het voor een hogere prijs. De crisis zal ons er misschien toe aanzetten te overwegen welke zaken we weer naar een korte keten kunnen terugbrengen, zodat we producten gewoon om de hoek kunnen halen.”
Jonathan Holslag had dus geen ongelijk toen hij zei dat de pandemie trends zoals deglobalisering en nationalisme zal stimuleren.
Verhaeghe: “Ik kan me voorstellen dat er propaganda voor nationalisme in mijn redenering schuilt, maar dat is niet mijn bedoeling. Mij gaat het om de voordelen: minder vervuiling door transport en meer zinvol werk voor de mensen hier.”
Op welke bewustwording hoopt u nog meer?
Verhaeghe: “We hebben de laatste tien jaar moeten vaststellen dat we niet gelukkiger worden van hoe we onze samenleving hebben afgesteld op de economie. We leven in een constante rush en steeds meer mensen vallen uit met depressies. Er zijn nog maar weinig mensen die dat niet zien. Ik hoop dat we, in deze periode van vertraging, de tijd nemen om daar eens echt over na te denken. En erover in dialoog gaan.”
Over hoe we ziek worden van het onder druk te moeten presteren en elkaar te beconcurreren?
Verhaeghe: “Ja. En ook over de dagelijkse stress die we ervaren omdat we in de file staan. Ik hoor zoveel jonge mensen vertellen wat een hel het is om elke dag twee uur te verliezen aan hun verplaatsing, terwijl ze net zo goed thuis kunnen werken.”
Wij werken nu een week thuis en ik merk dat iedereen gek wordt door het gemis aan contact.
Verhaeghe: “Ik zeg ook niet dat, nu we ontdekken dat het voor een groot aantal jobs goed mogelijk is, we allemaal zoveel mogelijk thuis moeten werken. Maar een paar dagen per week op afstand werken moet perfect mogelijk zijn. Dat wisten we natuurlijk al, maar ik hoor van collega’s uit de bedrijfspsychologie dat veel CEO’s weigerachtig tegenover thuiswerk staan, omdat ze hun werknemers simpelweg niet vertrouwen.”
Dat is zo.
Verhaeghe: “Terwijl elk onderzoek al uitgewezen heeft dat thuiswerkers juist méér werken en mínder ziek zijn. Dat zal nu nog eens bewezen worden, en dan kunnen ze geen redelijke argumenten meer aanvoeren om thuiswerk niet toe te staan. Het is goed voor mens én milieu.”
Geweldig dat u deze ellende tot zoiets positiefs weet om te buigen.
Verhaeghe: “Dank u. Maar pas op: we willen in deze tijd niet alleen alles onder controle krijgen, we willen ook dat het snel gebeurt. Maar dingen verander je niet zomaar. Het zal nog een tijd duren, maar deze crisis zal ertoe bijdragen. Dat is mijn hoop.”
© Humo