De "gezichten van de crisis" verschillen van land tot land: wie is het beste geplaatst? 

In ons land communiceert premier Sophie Wilmès (MR) steevast de maatregelen om het coronavirus in te dammen. Ze gaf al drie persconferenties -telkens na afloop van een Nationale Veiligheidsraad-  op 12, 17 en 27 maart, en als politieke leider van België zal ze ook de komende weken het gezicht blijven van dergelijke persconferenties.

Maar daar blijft het bij. “Wilmès is voor de rest relatief onzichtbaar, en dat is maar goed ook”, vindt Marc Buelens, professor in de organisatiepsychologie. “In een echte democratie hebben politici het in deze situatie extra moeilijk.” En zo komen de bijkomende communicatie en duiding bij de wetenschappers terecht. Het gezicht van de coronacrisis in België is niet Sophie Wilmès, maar Marc Van Ranst, “viroloog des vaderlands”. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat Van Ranst België "door de crisis leidt", maar wel dat hij voor veel mensen de belangrijkste bron van informatie is.

“Dat is een meesterzet”, gaat Buelens verder. “Mensen willen een geloofwaardige bron van informatie, en ze schrijven politici, terecht of niet, hoe langer hoe minder geloofwaardigheid toe. Een dokter, een hoogleraar virologie bovendien, is dan een figuur die heel veel vertrouwen inboezemt.”

Dat bevestigt ook Jesse Segers,  professor leiderschap aan de universiteit van het Engelse Exeter en rector van Sioo, Nederlands instituut voor organisatie- en veranderkunde in Utrecht: “Als Van Ranst een politicus was geweest, dan werd het veel ingewikkelder. Die werken in een andere context en moeten voortdurend rekening houden met het stemgedrag van hun kiezers.” Buelens gaat akkoord: “Niemand schrijft Van Ranst eigenbelang toe: hij zit er ook niet om geld te verdienen of om herkozen te geraken. Hij doet het in “het belang van het volk”.”

In de Verenigde Staten is dat toch wat anders. Dokter Anthony Fauci wordt weleens de "Amerikaanse Marc Van Ranst" genoemd, maar hij is minder het gezicht van de crisis in de VS dan Marc Van Ranst dat is in Vlaanderen. Dat komt omdat Fauci de spotlight te allen tijde moet delen met president Donald Trump, en vaak in zijn schaduw terechtkomt. Fauci heeft zelf al meerdere keren zijn frustratie geuit, omdat hij de president soms publiekelijk moet tegenspreken. 

“De bekommernis van macchiavellistische leiders als Trump is niet in de eerste plaats het belang van de bevolking", meent Buelens. “Trump denkt eerst aan de economie die stilligt, en dat wordt een belangrijk pijnpunt in de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Daarom communiceert hij anders, en durft hij de dingen weleens te verdraaien.”

Al durven ook critici in ons land Van Ranst wel eens verwijten de waarheid te "verdraaien": zo zou hij bijvoorbeeld het nut van mondmaskers geminimaliseerd hebben. “Als dat zo is, dan is de intentie toch wel anders, denk ik. Van Ranst spreekt met de volksgezondheid in gedachten, terwijl Trump eerder aan zijn eigen resultaat bij de verkiezingen denkt”, meent Buelens.

“Trump moet altijd aan zijn campagne blijven denken”, bevestigt Segers. “Hij is bovendien een populistische politicus, en dat wordt ook heel duidelijk in zijn communicatiestrategie. Het maakt van hem geen geschikte crisisleider.”

Trump en Van Ranst hebben iets gemeen in hun crisiscommunicatie: ze slagen er allebei in om hun boodschap eenvoudig over te brengen. “Als wetenschapper is dat niet evident”, merkt Jesse Segers op. “Academici hebben het weleens moeilijk met toegankelijke communicatie, maar daar heeft Van Ranst geen last van.” 

Waarom lijkt hun communicatiestijl dan zo verschillend? “Het grote verschil zit in de nuance die ze in hun woorden leggen, iets wat cruciaal is in een onvoorspelbare situatie zoals deze coronacrisis”, vertelt Marc Buelens. “Die onvoorspelbaarheid erkennen is belangrijk.” 

Dat staat natuurlijk haaks op de communicatiestrategieën van populistische politici, legt Segers uit: “Mensen verwachten van figuren als Trump dat ze snel en sterk communiceren, dat ze in absolute termen spreken. Daardoor krijg je situaties zoals Trump die zegt dat hij tegen Pasen alle kerken overvol wil, maar later op die belofte moet terugkomen. Als Van Ranst een sterkere stelling inneemt, dan brengt hij daar voortdurend nuance in.”

Sterke, absolute retoriek is niet wat we nodig hebben in onzekere tijden, vindt Segers: “Ook al zijn mensen geneigd om in tijden van crisis naar een zelfzekere leider te luisteren die zichzelf voortdurend op de borst klopt, vooral de “grijzige” figuren functioneren het beste. Mensen die niet te hard roepen of te veel ruimte in de kamer willen innemen, maar die wel een onverstoorbaarheid uitstralen. In een crisis is een genuanceerde stem veel beter.” En daarin slaagt België volgens beide professoren beter dan de Verenigde Staten.

Een "geschikte crisisleider" of niet: als we kijken naar de populariteitscijfers, lijkt de coronacrisis de Amerikaanse president geen windeieren te leggen. "Bij grote crisissen, blijft het natuurlijk zo dat burgers naar hun leiders kijken, in die grote onzekerheid willen ze daadkracht en actie zien", zegt Philippe De Vries, professor politieke communicatie aan de Universiteit Antwerpen, in "De wereld vandaag". "En dat wordt nu eenmaal belichaamd door een premier of een president." Dat Trump in korte tijd met verschillende boodschappen komt -zo noemde hij de coronacrisis die er zat aan te komen, in het begin nog een "hoax" van de Democraten red.-, lijkt burgers ook weinig te deren.

"De speeches die door Trump worden gegeven, getuigen namelijk van heel wat daadkracht. Een heel groot deel van zijn speeches geeft mensen duidelijkheid, en daardoor voelen ze zich geruster. Daarbij komt dat de tegenstem van de oppositie bijna afwezig is, alle neuzen staan in dezelfde richting (iedereen wil deze crisis bezweren red.). Dat maakt dat heel wat leiders sterk leiderschap kunnen uitdragen. Ze worden daarin ook ondersteund door wetenschappers en dat versterkt dat leiderschap."

"Het is ook een heel aparte crisis: het heeft met veel thema's te maken. Er zijn sociaal-economische thema's, er is het gezondheidsthema... Het kan nog alle kanten uitgaan, maar het tonen van leiderschap, het innemen van een duidelijke positie maakt dat die daadkracht zeker aan Trump zal blijven kleven."