‘Op straat een mondmasker dragen heeft geen zin’, zo benadrukte viroloog Steven Van Gucht exact een week geleden nog op een persconferentie van het Crisiscentrum. Ook de weken daarvoor hield viroloog Marc Van Ranst (UZ Leuven) consequent vol dat het geen nut heeft om (zelfgemaakte) maskertjes te dragen in het openbaar. Ze zitten daarbij helemaal op de lijn van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), die zegt dat de maskers bij gezonde personen alleen zinvol zijn als je in de buurt komt van zwakkere of zieke personen.

Maar intussen groeit de politieke en maatschappelijke druk om de, al dan niet zelfgemaakte, maskers toch te dragen op straat. Verschillende wetenschappers, waaronder specialist infectieziekten Jean-Luc Gala (UZ Saint-Luc) in Knack en gewezen spoedarts Luc Beaucourt in de Gazet van Antwerpen, pleiten ervoor dat de overheid élke Belg zou moeten verplichten om in het openbaar, zoals in de supermarkten, een mondmasker te dragen.

In Aziatische landen doen ze het al langer en in een aantal Europese landen zoals Tsjechië, Slovakije, Slovenië en Bulgarije wordt het door de overheid al verplicht. Ook in België voeren een aantal burgemeesters al de forcing en groeit de druk van onder meer politiediensten en kassiers in de supermarkt die zich te weinig beschermd voelen. En zelfs binnen de regering beginnen ze nu te twijfelen.

‘Tot nu toe hebben de experts ons altijd gezegd dat het geen goed idee was. Maar de vraag is nu opnieuw gesteld en we verwachten snel antwoord’, zei Open VLD-vicepremier Alexander De Croo vanmorgen op Radio 1. De politiek kaatst de bal dus terug naar de wetenschappers, maar die kloppen eigenlijk al van bij de start op dezelfde nagels: er is geen wetenschappelijke onderbouwing dat het algemeen dragen van mondmaskers in het openbaar de verspreiding van een infectieziekte afremt.

Ook het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC) benadrukte in februari nog dat er ‘geen bewijs is van het nut van mondmaskers voor personen in de gemeenschap die niet ziek zijn’.

1. Handhygiëne en social distancing zijn belangrijker

Zo benadrukte viroloog Van Gucht vorige week al duidelijk dat ‘handen wassen met water en zeep veel meer effect heeft dan mondmaskers dragen’. Bij infectiebeheersing is er geen sprake van één wondermiddel, het gaat om het geheel van maatregelen. De experts maken dus een afweging. In België was dat om maximaal in te zetten op social distancing en isolatie.

Van Gucht benadrukte in dat opzicht ook al dat het geen nut heeft om een masker te dragen als je alleen in de auto zit of alleen gaat wandelen met de hond. ‘Het is belangrijker om afstand te houden van elkaar (1,5 meter, red.) en de handhygiëne te behouden.’ De maskers beschermen niet tegen besmetting met het coronavirus, maar als iemand al besmet is met het virus, helpt een masker wel wat om besmettelijke druppels tegen te houden.

2. Vals gevoel van veiligheid

Baat het niet, dan schaadt het niet. Alle beetjes helpen, zou je kunnen denken. Maar Van Gucht waarschuwde vorige week al dat de mondmaskers ook een ‘vals gevoel van veiligheid kunnen geven’. ‘Het zorgt er net voor dat de drager zijn gezicht extra moet aanraken. Door het masker op en af te zetten, verhoog je eigenlijk het risico om besmet te raken met het coronavirus.’

Ook epidemioloog Yves Coppieters (ULB) waarschuwt vandaag in La Libre Belgique voor het mondmasker als ‘foute vriend’ waardoor we andere belangrijke veiligheidsmaatregelen zouden vergeten, zoals afstand bewaren en het gezicht aanraken. Net dat laatste moeten gezonde personen juist zo veel mogelijk vermijden.

3. Slecht gebruik van mondmaskers

In tegenstelling tot veel Aziatische landen, waar het al ingeburgerd is om bij ziekte een masker op te zetten om anderen niet te besmetten, hebben we in België nog maar weinig ervaring met de maskers. Ook dat brengt extra gevaren met zich mee. Eind februari wees Jan Eyckmans, de woordvoerder van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, er al op dat de meeste mensen er geen benul van hebben hoe je zo’n masker veilig afzet. ‘Ik zag een tv-reporter het met de blote hand afnemen. Dan verhoog je net de kans op besmetting. Er is een specifieke, nogal omslachtige techniek voor. Ook daarom is het zinloos dat de leek hiermee aan de slag gaat.’

Bovendien zijn de gewone en zelfgemaakte maskers bij al dan niet intensief gebruik maar tussen de vier à acht uur bruikbaar. Ze moeten dan op tijd vervangen worden of aan een heel hoge temperatuur gewassen worden.

4. Slechte kwaliteit

De FOD Volksgezondheid publiceerde al tips om zelf (veilige) mondmaskers te maken, maar dat neemt niet weg dat de maskers die nu circuleren vaak van slechte kwaliteit zijn. Bovendien laten de gewone maskers nog altijd veel lucht door langs de zijkanten. Dat doet Coppieters in La Libre besluiten dat ons land pas aan iedereen kan aanraden om mondmaskers te dragen ‘zodra onze capaciteit het zou toelaten om kwaliteitsvolle maskers te maken voor de hele bevolking’. En dan komen we tot het laatste belangrijke punt.

5. Verspilling van medisch materiaal

Ook dat gebrek aan voldoende kwaliteitsvolle mondmaskers, in combinatie met alle voorgaande overwegingen, was altijd een belangrijke reden voor de experts om het niet algemeen aan te raden voor gezonde mensen in het openbaar. Al op 2 maart zei Van Ranst in Het Nieuwsblad dat het een verspilling zou zijn van medisch materiaal. ‘Verpleegsters, dokters, chirurgen ... zij hebben die maskers echt nodig.’ Het onnodig hamsteren van mondmaskers zou desastreuze gevolgen kunnen hebben voor de sector.

Ook microbioloog Emmanuel André van het Wetenschappelijk Comité benadrukt vandaag in La Libre dat ‘de prioriteit naar personen gaat die echt risico lopen’, net als viroloog en ererector Bernard Rentier (Universiteit Luik): ‘Het belangrijkste was dat de maskers eerst en vooral naar de zorgverleners zouden gaan. Voor mensen die gewoon naar de kruidenier gaan, is het zeker geen slechte raad om een stofje voor de neus te houden. Maar het heeft geen enkele zin dat de gewone man in de straat straks gespecialiseerde FFP2-maskers gaat dragen.’

Intussen kondigde de Waalse regering overigens al aan dat een Waals mondmaskerbedrijf vanaf eind mei start met de grootschalige productie van gewone mondmaskers. Ook de buitenlandse bestellingen beginnen intussen binnen te lopen. Eenmaal de voorraad aan gewone, chirurgische mondmaskers stabiliseert, zullen automatisch ook andere sectoren, zoals de politie of de kassiers in de supermarkt, steeds meer toegang krijgen tot de voorraden.

Niemand zal straks nog raar opkijken als iemand op straat komt met een mondmasker, stelt professor Dimitri Vanoverbeke, japanoloog aan de KU Leuven, vandaag in De Standaard. ‘We zullen begrijpen dat wie een mondmasker draagt dat doet uit respect voor de ander, die hij niet ziek wil maken. Zoals dat nu in Japan de gewoonte is.’

Dat is een opvallende uitspraak, aangezien mondmaskers in ons straatbeeld tot voor kort een curiositeit waren en ons wellicht vooral deden denken aan Aziatische toeristen in Brugge of Gent. Daar zou de coronacrisis – ook op langere termijn – verandering in kunnen brengen, denken de experts.

Stille inburgering

De Belgische experts pleiten voorlopig niet voor het grootschalige gebruik van mondmaskers in het openbaar (DS 1 april). Door de tekorten krijgen de zorgverleners absolute prioriteit. Voor gezonde mensen heeft het ook geen bewezen nut en als het mondmasker niet correct gedragen wordt, doet het meer kwaad dan goed.

Maar op iets langere termijn kunnen de mondmaskers wel hun algemene intrede maken in het straatbeeld, in de eerste plaats wanneer de lockdown-maatregelen versoepeld worden en mensen weer dichter bij elkaar komen. ‘Als we het openbaar vervoer opnieuw gaan promoten en ­iedereen tegelijk de supermarkt in mag, dan is het dragen van mondmaskers een mogelijkheid die we zullen bespreken’, geeft de viroloog Marc Van Ranst (UZ Leuven) vandaag aan in Het Nieuwsblad.

Dat zou meteen de opstap kunnen zijn naar de definitieve inburgering van mondmaskers in ons dagelijkse leven, ook ná de crisis, zegt Isabel Leroux-Roels, professor infectiepreventie en -beheersing (UZ Gent).

Voorzorgsmaatregel bij ziekte

‘Als mensen mij nu advies vragen over mondmaskers, dan zeg ik: het allerbelangrijkste zijn de basismaatregelen zoals regelmatig de handen wassen en social distancing’, zegt Leroux. ‘Voor mensen die toch in situaties komen waar men dicht bij elkaar staat, is een (niet-medisch) mondmasker als bijkomende maatregel niet slecht. Maar er zijn ook risico’s: het geeft een vals gevoel van veiligheid en op den duur wordt zo’n masker ook nat en raakt het aan de buitenkant bevuild. Dat kan leiden tot een besmettingsrisico.’

In de toekomst ziet Leroux een mogelijke cultuuromslag. ‘Op termijn zullen ook bij ons meer mensen mondmaskers in de kast hebben liggen, als voorzorgsmaatregel voor wanneer ze ziek buiten moeten komen. In sommige Aziatische landen is het gebruik van die mondmaskers en de hand- en hoesthygiëne echt ingeburgerd. Daar gebruiken ze de mondmaskers standaard wanneer ze zelf ziek zijn en toch buiten moeten komen. Ze groeten ook op een andere manier, waardoor ziektes zich minder snel verspreiden.’

De omgangscultuur is België helemaal anders en dat kan volgens experts ook nog wel even duren. Leroux geeft aan dat Belgen, zelfs in vergelijking met andere Europese landen, nog veel onvoorzichtiger omgaan met ziektes. ‘Hier leeft het idee dat het geen probleem is om te gaan werken met hoestbuien of een verkoudheid. Maar die omslag kan ook bij ons gebeuren.’

Update cijfers over mondmaskers

Later vandaag komt minister Philippe De Backer (Open VLD) nog met een update over het aantal geleverde mondmaskers aan ons land. Dinsdag waren er al bijna 23 miljoen gewone chirurgische mondmaskers geleverd en nog eens 10,5 miljoen in bestelling. Van de gespecialiseerde FFP2-maskers – waar nog altijd grote nood aan is – waren er nog maar 1,3 miljoen geleverd en zijn er nog 4,7 miljoen in bestelling. Die leveringen gaan nog altijd in eerste instantie naar de zorgverleners in de ziekenhuizen, de eerste lijn en de woon-zorgcentra.