‘Italië heeft het verkloot voor heel Europa’, klonk het. Hoe ook ons land de pandemie onderschatte

Als ooit de definitieve geschiedenis van de coronacrisis in België wordt geschreven, dan zal de datum 3 februari 2020 daar een bijzondere plaats in krijgen.

Dat is de dag waarop Philip Soubry, een West-Vlaamse vijftiger die gerepatrieerd is uit het Chinese Wuhan, besmet blijkt met het coronavirus. Het is de eerste keer dat het virus opduikt in België. Soubry moet meteen in quarantaine in het ziekenhuis. Na elf dagen zonder gezondheidsklachten wordt hij virusvrij verklaard. “Ik ben blij dat ik terug buiten mag”, vertelt de man. Hij viert zijn herwonnen vrijheid met een grote steak met diepvriesfrieten.

In het federaal parlement krijgt minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open Vld) diezelfde dag vragen over het coronavirus. Ze verzekert de parlementsleden dat “de situatie in België en Europa onder controle is”, dat de Belgische gezondheidsdiensten “prima functioneren”, dat er “afspraken zijn over de verdeling van medisch materiaal in Europa” en dat “heel recente cijfers” die ze vandaag heeft ontvangen leren dat het nieuwe coronavirus een mortaliteit heeft van 2 procent, “wat dus minder is dan de mortaliteit van de seizoensgriep”. Kortom: niets wijst op een ernstige dreiging voor België.

Op vrijdag 3 april, precies twee maanden later, zijn er in België intussen 1.143 mensen aan het coronavirus overleden. Over heel het land staan ziekenhuizen, dokters en verplegers onder enorme druk om de 7.294 coronapatiënten te behandelen. Covid-19 is in enkele weken tijd van een mysterieuze Chinese griep uitgegroeid tot een historische gezondheidscrisis. Een pandemie die ook België in een lockdown dwingt. Het dagelijkse leven is stilgevallen, de economie geïmplodeerd. De economische schade in ons land zal minstens 9 miljard euro bedragen.

Achteraf lijkt het onbegrijpelijk dat iemand kan hebben gedacht dat België er zonder kleerscheuren zou afkomen. Toch is dit wat minister De Block, zelf huisarts, denkt. En ze is niet alleen. “Bang voor het coronavirus? Pas eerder op voor de griep”, is de eerste reactie van viroloog Marc Van Ranst wanneer het virus zich manifesteert. Op info-coronavirus.be, een website die de overheidsdienst Volksgezondheid lanceert, staat dan: “De kans dat de ziekte zich verder in België kan verspreiden is heel klein. Ons land heeft zeer goede procedures voor het opsporen en behandelen van virussen.”

Heeft België Covid-19 onderschat? Die vraag is midden in de crisis moeilijk te beantwoorden. Zeker is dat ons land, net zoals de rest van Europa, veel tijd nodig heeft om de dreiging correct in te schatten. Veel kostbare tijd.

China: het begin

In de Chinese miljoenenstad Wuhan zijn op 22 januari enkele honderden besmettingen bekend als de Belgische huisartsen en ziekenhuizen van Sciensano, het voormalige Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, een eerste bericht ontvangen over het coronavirus. In dat bericht zit een nogal banaal advies vervat. Patiënten die de symptomen van het coronavirus vertonen - ‘koorts, hoest en kortademigheid’ - moeten aandachtig opgevolgd worden. Ernstig zieken moeten naar het Brusselse Sint-Pietersziekenhuis of het UZ Antwerpen. Daar zijn kamers voor erg besmettelijke patiënten.

Veel is er dan nog niet geweten over het coronavirus. Sinds de jaarwisseling zijn vanuit Wuhan met mondjesmaat waarschuwingen gekomen over een nieuw virus, waarschijnlijk afkomstig van de lokale vismarkt, waar levende dieren zoals vleermuizen en slangen worden verhandeld. Eerst wordt vermoed dat het virus alleen overgedragen wordt van dier op mens. Snel blijkt dat mensen ook elkaar kunnen aansteken. Op 22 januari, de dag dat Sciensano zijn advies verstuurt, komt de WHO bij elkaar over het virus. Een dag later wordt Wuhan in lockdown geplaatst: niemand mag de stad nog in of uit. Daarna gaat de provincie Hubei, met 58 miljoen inwoners, op slot.

De overheidsdienst Buitenlandse Zaken schiet in actie om landgenoten in Hubei te repatriëren. Dat gebeurt niet omwille van urgente medische redenen, wel omdat er vragen zijn over de veiligheid en openbare orde in de afgesloten provincie. Alle Belgen in Hubei worden gecontacteerd door de Belgische ambassadeur in China. De meesten weigeren een repatriëring. Ze hebben vaak een gezin ter plekke. Negen mensen stemmen ermee in om teruggevlogen te worden naar de militaire luchthaven van Melsbroek. Bij aankomst worden ze meteen in afzondering geplaatst en gescreend.

Leen Vervaeke, China-correspondent voor de Volkskrant en De Morgen, is een van hen. “Als ik op een dag twee keer nies, dan denk ik: dat is meer dan gisteren”, vertelt ze vanuit quarantaine. Eén iemand, Soubry, blijkt besmet.

Meer maatregelen nemen tegen het coronavirus is niet aan de orde. Op de luchthaven van Zaventem, waar dagelijks Chinese passagiers aankomen, wordt vastgehouden aan de bestaande procedure om virussen op te sporen. Als iemand op een inkomende vlucht koorts krijgt, moet de crew van het vliegtuig dit zo snel mogelijk melden aan de luchthaven, zodat die een dokter kunnen oproepen voor een onderzoek. Wie ziek is voor vertrek, mag niet mee.

Het resultaat is quasi nul. Er zijn alleen een paar valse alarmen, bijvoorbeeld wanneer op een vlucht uit China twee mannen zitten die in Wuhan geboren zijn. Ze zijn echter niet recent in Wuhan geweest en vertonen geen symptomen.

Temperatuurmetingen bij aankomst, een maatregel die Italië invoert en weer intrekt, komen er niet. Die zorgen voor veel rompslomp en zijn behoorlijk onbetrouwbaar. In 2014 zijn er duizenden temperatuurmetingen uitgevoerd op vluchten uit het door ebola getroffen West-Afrika, zonder één geval te vinden. Wel worden er brochures in acht talen uitgedeeld op vluchten met Chinese passagiers. In die brochures staat het telefoonnummer van een Belgische huisarts die het Mandarijn machtig is.

De Block predikt rust en kalmte. In de handvol coronagevallen die in Europa bekend zijn, is er steeds een rechtstreekse of onrechtstreekse link met China, benadrukt ze in het parlement. Dit maakt Covid-19 voorlopig niet zo gevaarlijk. Zeker omdat het Chinese overheidsapparaat “draconische maatregelen” heeft genomen tegen de verspreiding ervan en “redelijk snel” wetenschappelijke info uitwisselt met de buitenwereld. Zo heeft België de genetische code van het virus ontvangen, zodat onze labo’s een coronatest kunnen ontwikkelen. Het UZ Leuven heeft er na twee dagen eentje klaar.

De Block berispt parlementairen die vrezen voor onrust onder de bevolking, maar in hun eigen tussenkomsten “zwaargeladen taal zoals ‘paniek’ en zelfs ‘doden’ gebruiken”. Dat gaat te ver voor haar. “We zullen nog niet meteen een halve stad moeten platsmijten om een veldhospitaal op te richten”.

In de meeste westerse landen wordt dit zo aangevoeld. Ook Nederland, Frankrijk en Duitsland wachten af. In de Verenigde Staten, waar een eerste coronabesmetting aan de westkust wordt gerapporteerd, voert president Donald Trump een inreisverbod uit voor iedereen die de afgelopen twee weken in China is geweest. Daar blijft het ook bij. Alleen in Azië, bijvoorbeeld in Zuid-Korea, gaan al in januari de knipperlichten aan. De Koreanen trekken de Chinese besmettingscijfers in twijfel. (Wat ook The New York Times en Bloomberg later doen, net zoals de Amerikaanse inlichtingendiensten).

Italië: de uitbraak

Eind februari: de krokusvakantie nadert. Duizenden Belgen maken zich op voor een skivakantie in de Alpen. Over het coronavirus maakt vrijwel geen enkele wintersporter zich zorgen. Sinds Soubry is er geen besmetting meer bijgekomen. Covid-19 lijkt vooral een exotisch verhaal te blijven, net zoals epidemieën als de Mexicaanse griep, het ebola- en zikavirus. De Belgische actualiteit wordt gedomineerd door Aalst Carnaval, waar voor het tweede jaar op rij Joodse karikaturen opduiken in de stoet.

Toch is dit het moment waarop het coronacrisis voet aan grond krijgt op het Europese continent. In Italië, meer bepaald in de noordelijke regio’s, stijgt op 23 februari het aantal gerapporteerde besmettingen opeens van vijf naar honderdvijftig. In een poging om de verspreiding van het virus tegen te gaan, gooit de Italiaanse regering elf dorpen op slot. Naar schatting 50.000 inwoners worden opgesloten. De quarantaine blijkt al snel weinig zinvol: in tegenstelling tot China heeft Italië geen flauw benul van wie ‘patiënt nul’ is en waar die is gebleven. De besmettingsketen is een groot vraagteken.

Terwijl Italië zijn besmettingsverhaal wanhopig probeert te ontrafelen, werken wetenschappers aan hun kennis van het nieuwe virus. De WHO heeft het coronavirus uitgeroepen tot een ‘Public Health Emergency of International Concern’. Het virus blijkt zich sneller te vermenigvuldigen dan een gewone griep. Intussen gaat het winterseizoen in de Alpen door. Vanuit heel Europa troepen er mensen samen. De après-ski draait op volle toeren.

Het vervolg: op 28 februari, amper vijf dagen na de uitbraak, zijn meer dan 800 Italianen besmet. In veertien Europese landen breekt Covid-19 officieel door, meestal via terugkerende vakantiegangers. Frankrijk telt plots 57 gevallen, een verdrievoudiging in twee dagen tijd. Duitsland komt aan 60.

In België is er op 1 maart een tweede besmetting, een vrouw van middelbare leeftijd die een businesstrip in Noord-Frankrijk achter de rug heeft. ”We proberen nu te voorkomen dat het virus zal uitbreken in ons land. We doen nu tests, dag en nacht. Veel mensen keren op dit moment terug uit vakantie, dat weten we”, zegt De Block op een persconferentie in de Wetstraat 16.

“Dit ligt in de lijn van de verwachtingen”, reageert Steven Van Gucht, viroloog bij Sciensano op die persconferentie. “Ik denk dat onze procedures en netwerken heel goed gewerkt hebben. We verwachten dat de komende dagen nog één of meerdere gevallen zullen opduiken. Wij kunnen dat aan, we zijn er op voorbereid. We hebben veel vertrouwen dat we dat gaan kunnen volhouden, en Belgen zullen kunnen afschermen van de verspreiding van het virus.” Van Gucht, die als ‘coronawoordvoerder’ wordt aangeduid door De Block, rekent erop dat België het virus kan indammen.

Het zit zo: virusbestrijding verloopt klassiek in drie fasen. In een eerste stadium wordt geprobeerd om het virus weg te houden; in het geval van Covid-19 in China, door zeldzame besmettingen op te sporen via huisartsen en ziekenhuizen. Hen tijdig informeren over het ziektebeeld is daarbij van groot belang.

De tweede fase gaat in wanneer het virus ‘aan land komt’ en besmettingen niet meer gelinkt kunnen worden aan de oorspronkelijke broeihaard. Dan is het zaak om het virus te containen, of in te dammen. Een patiënt moet zo snel mogelijk een diagnose krijgen en in afzondering geplaatst worden. Al zijn contacten - vooral de dichte familie en naaste collega’s - moeten geïnventariseerd worden en getest. Contact tracing heet dit in vakjargon. Infectiologen van het Vlaams Agentschap Zorg zijn hierop getraind.

Binnen Volksgezondheid, waar Van Gucht samenwerkt met collega’s zoals Van Ranst en Erika Vlieghe in een zogenoemd Risk Management Team, wordt dit schema altijd in het achterhoofd gehouden. Zo ook bij de start van de krokusvakantie, wanneer duidelijk is dat er iets smeult in Italië. Moeten skivakanties ontraden worden of is het risico op besmetting aanvaardbaar?

Uiteindelijk wordt beslist om de skivakanties niet af te blazen. Die beslissing komt er op basis van telefoons naar Belgen in de skigebieden: ze hebben niets verontrustends te melden. Niemand voelt zich ziek. En op basis van de Italiaanse informatie van dat moment: alleen elf kleine dorpen die een eind van de Alpen liggen zijn getroffen. Het risico op besmetting lijkt gering. Terugkerende wintersporters veertien dagen in quarantaine zetten, zoals Denemarken overweegt, ligt moeilijk. Er is geen aanleiding voor. Er zijn geen zieken. Bovendien weet niemand welke landgenoten precies zijn gaan skiën.

Achteraf gezien is dit een noodlottige beslissing, want eigenlijk grijpt Covid-19 dus al weken om zich heen in Italië. Ook in de skigebieden met Belgen. Hierdoor verschijnen er barsten in de indammingstactiek. Het Agentschap Zorg beschikt immers maar over 20 infectiologen – na jarenlange politieke desinteresse in de bestrijding van virussen. Die moeten nu van ‘s ochtends vroeg tot ‘s avonds laat proberen te achterhalen met wie het snel oplopend aantal coronapatiënten in contact is geweest. Een herculisch werk dat al snel onmogelijk blijkt. Het is dweilen met de kraan open. Er komen steeds grotere gaten in de tijdlijn van coronapatiënten.

Op de vergaderingen bij Volksgezondheid wordt gevloekt. Men beseft: we hebben ons zwaar verkeken op de situatie. “Italië heeft het verkloot voor heel Europa”, klinkt het in de wandelgangen van de overheidsdienst.

Tegelijk stokt de afname van coronatests in de labo’s. Sciensano meldt dat het lab van het UZ Leuven door een tekort aan reagentia “genoodzaakt is” een triagesysteem te gebruiken. De meest dringende stalen krijgen voorrang. Van Ranst, het hoofd van het Leuvense laboratorium, tweet bezorgd: “Het is ongelooflijk dat we door onze normale voorraad voor zes maanden op zes dagen zijn doorgevlogen. Elk laboratorium in elk land plaatst nu bestellingen voor dezelfde reagentia. Er zijn stockbreuken wereldwijd.”

Solidariteit en internationale afspraken blijken van weinig tel nu stilaan heel Europa begrijpt dat Covid-19 op oorlogspad is. Elk land vecht om voldoende reagentia en medisch materiaal, zoals mondmaskers. België moet daarbij opboksen tegen de diplomatieke slagkracht van landen als Duitsland, Frankrijk en de VS. Maar het kan wel rekenen op de uitstraling van de monarchie in het Verre Oosten. Het is mede dankzij lobbywerk van koning Filip dat de Chinese miljardair Jack Ma, de oprichter van onlinewinkel Alibaba, een half miljoen mondmaskers en 30.000 tests doneert.

België: de lockdown light

In maart is het voor iedereen bij Volksgezondheid duidelijk: het coronavirus zal België niet sparen. Officieel zijn er maar 50 patiënten, van wie er 48 besmet zijn geraakt tijdens een skireis in Italië, maar in de praktijk grijpt het virus steeds sneller om zich heen. Daarmee komt de - gevreesde - derde fase van virusbestrijding dichtbij: damage control, het beperken van de schade voor de maatschappij zodra de virusgeest uit de fles is.

Virologen Van Gucht, Vlieghe en vooral Van Ranst lopen ganser dagen van interview naar interview om de bevolking te waarschuwen voor wat komt. Ze promoten de eerste voorzorgsmaatregelen: ‘Was je handen’, ‘Houd afstand’, ‘Hoest altijd in je elleboog’. In een weekboek voor De Morgen schrijft Van Ranst op 7 maart: “Iedereen moet beseffen dat het virus op weg is naar ons land. We leven hier niet in een Asterix-dorp dat afgesloten is van de boze buitenwereld. Ook bij ons zal het coronavirus straks om zich heen grijpen.”

Als het over vragen rond het dragen van mondmaskers gaat, wordt afgesproken om de lijn van de WHO te volgen. Die vindt mondmaskers meestal niet nuttig voor het brede publiek: ze geven een vals gevoel van veiligheid. Het is beter om afstand te houden. Ook praktische overwegingen spelen mee: de strategische stock van miljoenen mondmaskers, aangelegd in 2009 na de Mexicaanse griep, blijkt slecht bewaard en vernietigd. Daardoor dreigt er een tekort aan maskers voor dokters en verplegers, die ze wel nodig hebben omdat ze niets anders kunnen dan dicht bij besmette patiënten te komen. Een publieke rush op de maskers organiseren is dus geen goed idee. Dat zou de bevoorrading helemaal in moeilijkheden brengen.

De ziekenhuizen worden intensief voorbereid op een toestroom aan coronapatiënten. Ze moeten een gescheiden behandeling, voldoende intensive-carebedden en beademingstoestellen voorzien. De beelden vanuit Italiaanse ziekenhuizen, waar mensen tot op de gang liggen, leren hoe belangrijk dit is. Als een gezondheidssysteem tegen zijn limieten botst, komen ook intrinsiek gezonde patiënten in levensgevaar. In Italië benadert de mortaliteit van Covid-19 een schrikwekkende 8 procent.

Minister De Block stuurt haar communicatie bij. Tijdens een vier uur durend debat in het parlement roept ze iedereen die ziek is op: “Blijf in uw kot!”. Ze laat er geen twijfel over bestaan dat het coronavirus ook België zal treffen. Het worstcasescenario, dat Van Gucht presenteert tijdens het debat, bestempelt ze als een “realistische” optie. In dit worstcasescenario worden de besmettingscijfers uit Hubei via een simpele regel van drie overgezet naar ons land. Zo moet België volgens Van Gucht in het meest extreme geval rekening houden met “in negen weken 13.000 gediagnosticeerde gevallen, 2.000 à 3.000 hospitalisaties en 700 patiënten op intensive care”. (Deze cijfers hebben we momenteel, wellicht pas halverwege de crisis, al lang overstegen.)

Tegelijk blijft De Block halsstarrig volhouden dat paniek nergens voor nodig is. Ze verzet zich tegen iedereen die “flipt” over het coronavirus. Zoals Olivier Maingain, de burgemeester van Sint-Lambrechts-Woluwe, die terugkerende reizigers verbiedt om op openbare plekken te komen. “Disproportioneel”, vindt ze. Marc Wathelet, een viroloog die vanuit de Verenigde Staten waarschuwt dat Covid-19 tot 80 keer meer hospitalisaties oplevert dan een griep, noemt ze in een tweet een “dramaqueen”. Over het nijpende tekort aan mondmaskers vertelt De Block dat ze naarstig op zoek is, maar dat de voorraden vandaag heel klein zijn en de prijzen heel hoog. “Dit probleem doet zich in alle landen voor.” Op 5 maart wordt met spoed een openbare aanbesteding uitgeschreven. Die draait echter uit op een fiasco. Het Limburgse LS Medical wint de bestelling van 5 miljoen maskers maar kan die niet nakomen door een exportverbod bij een leverancier uit Bulgarije. De tweede in rij, MOSSA uit Temse, belooft snel in te springen maar laat zich oplichten door een Turkse leverancier.

Terwijl het aantal Belgische besmettingen steeds sneller stijgt, schiet de doorsnee-Belg wakker. Ook in de rest van Europa is het coronavirus helemaal los: na Italië worden Spanje en Frankrijk vol getroffen. De beurzen, waaronder de Bel20, krijgen een historische pandoering.

Op het hoogste politieke niveau gaat het rood lampje branden. Op 10 maart roept premier Sophie Wilmès (MR) voor het eerst de Veiligheidsraad - een orgaan om belangrijke veiligheidskwesties te bespreken - samen. Aan de tafel schuiven onder meer De Block, minister van Binnenlandse Zaken Pieter De Crem, Vlaams ‘MP’ Jan Jambon en Waals ‘MP’ Elio Di Rupo aan. Volksgezondheid overloopt eerst het arsenaal aan mogelijke maatregelen. Daarna volgt een hevige discussie, vooral tussen Jambon en Di Rupo. Wilmès houdt zich afzijdig. De discussie laat zich samenvatten in de vraag: hoever moeten we gaan om de verspreiding van Covid-19 te stoppen?

Di Rupo dringt aan op stevige maatregelen, naar het voorbeeld van Frankrijk. Veel Walen kijken ‘s avonds naar de Franse journaals. Daar zijn grote evenementen al enkele dagen verboden. Sommige scholen blijven dicht. Jambon blijft bevreesd voor de sociaal-economische impact hiervan. Hij wil het land aan het werk houden. Uiteindelijk bereiken de twee een compromis à la belge. Er worden aanbevelingen geformuleerd, bijvoorbeeld om indoorevenementen met meer dan 1.000 bezoekers af te gelasten. ’s Anderendaags zetten de provinciegouverneurs dit om in een verbod.

Eerste dode

De aanbevelingen van de Nationale Veiligheidsraad volstaan niet voor de virologen bij Volksgezondheid. Als het van hen afhangt, zouden alle evenementen zijn afgelast en zou telewerk harder zijn doorgedrukt. Nu zitten de treinen even vol als anders, gaan concerten door met 950 in plaats van 1.000 toeschouwers, blijven de restaurants open. “De essentie van de boodschap – blijf in uw kot –gaat verloren”, fulmineert Van Ranst in zijn weekboek. Intussen wordt een eerste Belgische dode gerapporteerd: een man van 90.

De klok tikt: meer dan 500 Belgen zijn besmet. Op 12 maart komt de Nationale Veiligheidsraad opnieuw samen. De druk vanuit wetenschappelijke hoek bereikt het zenit: de rectoren van de universiteiten publiceren een open brief waarin ze nieuwe maatregelen eisen. Het coronavirus krijgt veel te veel vrijheid om zich te verspreiden, luidt het. “We dreigen af te steven op Italiaanse toestanden. (...) Het is dringend tijd voor actie.” De Nationale Veiligheidsraad beslist daarop om scholen, restaurants en cafés te sluiten.

Nog eens vijf dagen later gaat de ‘lockdown’ in. Het openbare leven wordt lamgelegd om de verspreiding van het coronavirus tegen te gaan. Virologen en politici zijn het eens dat zo’n lockdown de enige overgebleven manier is om ervoor te zorgen dat de ziekenhuizen niet overrompeld worden. België volgt het radicale voorbeeld van China, Italië en Frankrijk.

Niemand heeft ooit rekening gehouden met dit doemscenario. Het zou België nooit overkomen. Toch gebeurt het: het coronavirus is ook ons te slim af.