‘Wie de wetenschap nu negeert, betaalt een erg hoge prijs’

Naast wc-papier hamsteren, met een doorschijnende zak op het hoofd winkelen, gokken welke kleur de trui van Marc Van Ranst volgende keer zal hebben en op beren jagen zorgt de coronapandemie voor nog een opmerkelijke gedragsverandering. Plots discussiëren wij tussen de soep, de pasta met rijst en het wc-papier over groepsimmuniteit, het nut van mondmaskers, antivirale medicijnen,‘de curve’ en ‘de piek’. Alsof we ineens allemaal studenten epidemiologische virologie zijn.

“De wetenschap komt nu heel dwingend ieders leven binnen”, ziet ook fysicus Robbert Dijkgraaf (60). Mocht de pandemie niet zoveel levens eisen, dan zou hij ongegeneerd jubelen bij zoveel honger naar wetenschap bij het grote publiek.

De Nederlander is namelijk niet alleen vermaard deeltjesfysicus en directeur van het erg prestigieuze Institute for Advanced Study in Princeton, waar de knapste koppen ter wereld aan fundamenteel onderzoek doen. Hij verlaat ook graag zijn bureau, hetzelfde waar Albert Einstein werkte, om de wetenschap dichter bij ons te brengen. Bijvoorbeeld op de Nederlandse tv en in erg aanstekelijke Youtube-filmpjes.

Vandaag zit Dijkgraaf niet in Einsteins bureau maar thuis in Princeton, een landelijk universiteitsstadje aan de Amerikaanse oostkust. “Wij zijn in lockdown”, zegt hij. “Gelukkig zijn tot nu geen vrienden, familieleden of collega’s getroffen. Mijn instituut telt ruim vierhonderd mensen. Hen veilig houden is nu mijn grootste zorg. Het werk zetten we verder online. Het is raar om via een scherm te discussiëren met iemand die honderd meter verder zit, maar wetenschappers zijn goed voorbereid op deze situatie.”

Hoezo?

“Het quarantaineleven hoort bij fundamenteel onderzoek. Er circuleert een meme over Isaac Newton die tot zijn belangrijkste inzichten kwam tijdens een quarantaine door de pest. De druk op natuurkundigen om nu met iets spectaculairs te komen is groot (lacht).

“Nog een voordeel is dat wij vertrouwd zijn met het feit dat iets erg onwaarschijnlijk toch kan gebeuren en een enorme impact kan hebben. En met hoe de natuur constant je vooringenomenheid en intuïtie corrigeert. In onderzoek moet je je overleveren aan de grote onzekerheden die zij brengt. Dat beleven we nu collectief. De laatste jaren is in onze samenleving een illusie van zekerheid opgebouwd. Die ligt aan diggelen. Dat gevoel kent de wetenschapper maar al te goed.

In de VS heeft de president de feiten over dit virus willen negeren. Hoe beleeft u dat?

“Ik ben erg bezorgd. De stem van de wetenschap klinkt nu wereldwijd luid en eensluidend. Dat verheugt me. Het is ook formidabel hoe gedegen kennis nu razendsnel gedeeld wordt. Maar paradoxaal genoeg klinkt de stem van de wetenschap hier, in het land met de beste onderzoekers en met de meest toonaangevende universiteiten, veel moeilijker door. Wij hebben erg goeie virologen, maar ze krijgen niet de centrale rol die ze nu moeten krijgen. Professor Anthony Fauci (gereputeerd immunoloog die overheid adviseert, BDB) heeft een enorme kluif aan president Trump de hele tijd bijsturen. De wetenschappelijke feiten staan hier niet op de laatste maar ook zeker niet op de eerste plaats.

“Toch ben ik ondertussen wat minder pessimistisch omdat de feiten de president en al zijn politieke argumenten inhalen. Op de persconferentie van gisteren zag je alle gezondheidsexperts nadrukkelijk aan het woord komen en centraal staan. Maar ik ben wel bang het echt te laat is. Daarbij komt dat de federale overheid zwak is en iedere staat en stad een eigen beleid uitzet. Dan krijg je een lappendeken aan beleid en dat maakt het land extra kwetsbaar in deze pandemie.”

In België vinden velen dat Nederland de wetenschap niet volgde door in te zetten op groepsimmuniteit (waarbij je een virus onder de bevolking laat circuleren).

“Toen ik de speech van premier Rutte hoorde, dacht ik ook: ‘Help, berekeningen die op de achterkant van een bierviltje kunnen, tonen dat de dodentallen die groepsimmuniteit kan veroorzaken angstaanjagend zijn’. Maar dat was toch vooral een communicatieprobleem. Groepsimmuniteit is op zich belangrijk, maar kan niet het hoofddoel zijn. In die speech leek dat zo, maar Nederland zit ook in een vorm van lockdown. Vanuit Amerikaans perspectief zie ik toch vooral dat de feiten het eerste woord hebben in de meeste Europese landen. Er zijn wel gradaties. Hoe liberaler, hoe meer aandacht voor de vrijheid van burgers. Maar ondertussen zitten bijna alle Europese landen toch grotendeels op de lijn van de wetenschap.”

U slaagt er als wetenschapper in erg ingewikkelde materie heel behapbaar bij het grote publiek te brengen. Hoe doen uw collega’s het temidden van deze pandemie?

“In Nederland en België zie ik dat het ze lukt alles goed uit te leggen en dat ze beseffen hoe belangrijk het is er een gezicht op te plakken. Je kunt nu niet gewoon rapportjes en grafieken droppen in een tweet of persbericht. De leek heeft herkenbare figuren nodig. Maar het is voor de virologen ook één groot experiment, zo direct en breed communiceren. Want ze zijn dat niet gewoon en het publiek krijgt nu ook een blik in de interne keuken van de wetenschap. Dat kan lastig zijn omdat er nog veel niet bekend is en omdat er uiteraard sprake is van voortschrijdend inzicht.”

We komen uit een periode waarin feiten ‘slechts opinies’ waren, nu hangen we aan de lippen van wetenschappers. Herstelt de pandemie de reputatie van de wetenschap?

“Zonder meer. Logisch ook. Niet op de hoogte zijn van de wetenschappelijke kennis kan je nu je vel kosten, de toekomst van een land zwaar schaden. Jullie, de wetenschapsjournalisten, spelen hierin een cruciale rol. Het is lang geleden dat het gesprek tussen wetenschap en publiek zo intens was. De interactie met de burger is heel belangrijk, zeker nu er ook ethische kwesties bij de pandemie komen kijken. Wetenschapsjournalisten vertalen de lawine aan complexe informatie. Ik zie dat dat heel erg degelijk gebeurt en dat is essentieel voor dat herstelde vertrouwen in de wetenschap.”

Hoe duurzaam is dat volgens u?

“De wereld zal zich ongetwijfeld beter voorbereiden op een pandemie, al zal de volgende crisis wellicht van een heel andere aard zijn. Maar verder mag je niet onderschatten hoe makkelijk we in oude gewoontes hervallen. De hoop leeft nu dat het hernieuwde vertrouwen in de wetenschap een opsteker is voor de aanpak van de klimaatcrisis. Maar de pandemie heeft het voordeel dat ze heel direct bedreigend is, terwijl de opwarming een bedreiging is die zich veel trager uitrolt. Toch vermoed ik dat er wel iets zal blijven hangen. Want ook landen die enkel uit economisch en perspectief redeneren, voelen nu sterk dat ze geen argumenten hebben om niet naar de feiten te luisteren. Kijken misschien wat jaloers naar wie dat wel deed en daardoor deze crisis beter aanpakt. De pandemie heeft toch minstens het idee geïnstalleerd dat je met wetenschappelijk advies volgen echt je voordeel kunt doen.”

Robbert Dijkgraaf

*Geboren in Ridderkerk in 1960

*Sinds 2012 directeur van het Institute for Advanced Study in Princeton.

*Studeerde natuurkunde aan de Universiteit Utrecht maar brak hij zijn studie af omdat deze hem niet voldoende uitdaagde.

*Na een kunstopleiding aan de Gerrit Rietveld Academie hervatte hij zijn studie natuurkunde, die hij in 1986 cum laude afrondde.

*Promoveerde in 1989 cum laude, bij de latere Nobelprijswinnaar Gerard ‘t Hooft

*Deed tussen 1989-1992 onderzoek aan de Princeton-universiteit en het Institute for Advanced Study (IAS) daar. Werd daarna hoogleraar mathematische fysica aan de Universiteit van Amsterdam.

*Is ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw en won in 2003 de Spinozaprijs

*Is getrouwd met schrijfster Pia de Jong en heeft met haar drie kinderen.

* Is erg actief in de wetenschapscommunicatie. Is columnist voor NRC Handelsblad en geeft voor het televisieprogramma De wereld draait door een reeks colleges over zijn vakgebied.

*Publiceerde voor een groot publiek de boeken Het nut van nutteloos onderzoek, Blikwisselingen en nu ook Het isgelijkteken