Corona in de wereld: nu al macabere drama's in Latijns-Amerika en het ergste moet nog komen

Latijns-Amerika bleef lang gespaard van het ergste coronaleed, maar intussen houdt het virus er lelijk huis. Alle landen en eilanden ten zuiden van de Río Grande zetten zich schrap: het kleine Paraguay nam de vlucht vooruit en koos midden maart al voor een strikte lockdown, het grote Mexico vroeg z’n bevolking vorige week pas om binnen te blijven. Het "Wuhan van Latijns-Amerika" blijkt zich in Ecuador te situeren, waar de doden op straat blijven liggen in de havenstad Guayaquil. En terwijl het aantal besmettingen explodeert in Brazilië, blijft de extreemrechtse president Jair Bolsonaro de epidemie minimaliseren.

Vandaag zijn er iets meer dan 30.000 besmettingen en 1.200 doden gerapporteerd in heel Latijns-Amerika. Dat zijn relatief lage cijfers in vergelijking met de grote aantallen coronaslachtoffers in Europa en China, maar de epidemie is er nog in een relatief vroeg stadium en de reële cijfers liggen wellicht een pak hoger.

Toch zijn de gevolgen op sommige plaatsen nu al catastrofaal. Als de Ecuadoraanse tragedie een voorbode is van wat corona kan aanrichten, dan staat er de latino's een humanitaire, sociale en economische ramp zonder weerga te wachten. In Venezuela is het gezondheidssysteem jaren geleden al ingestort, maar ook elders in de regio is de zorg heel precair.

Zelfde wat het sociaal vangnet betreft. Telewerken is geen optie voor naar schatting 140 miljoen latino's met informele jobs als straatverkoper of huishoudhulp. Door een lockdown vallen zij zonder inkomen en komt er geen brood meer op tafel. In Latijns-Amerika, nu al het continent met de grootste sociale ongelijkheid, zullen de tegenstellingen nog verscherpen.

De Ecuadoraanse havenstad Guayaquil is het epicentrum van de coronacrisis in Latijns-Amerika. In verhouding tot het aantal inwoners zijn er meer slachtoffers dan in Brazilië. Ecuador telt nu officieel 191 coronadoden, maar in werkelijkheid zijn het er waarschijnlijk veel meer. Zelfs president Lenín Moreno geeft de onderschatting van de cijfers toe en verwacht 2.500 tot 3.500 doden.

Al dagenlang circuleren er dramatische beelden op sociale media van tientallen lijken en doodskisten in de straten van Guayaquil, omdat de lokale autoriteiten er door de corona-uitbraak niet meer in slagen om de doden op te halen. Niet alle overledenen zijn coronaslachtoffers, maar er sterven nu dagelijks bijna drie keer zoveel mensen als vóór de uitbraak van de epidemie. Ziekenhuizen, mortuaria en begrafenisondernemers kunnen de toevloed niet aan.  

In Brazilië zijn er nu al ruim 11.000 mensen besmet en er vielen al meer dan 500 coronadoden. "Zelfs de wetenschappers hier vrezen voor een veelvoud daarvan, maar er is een groot gebrek aan testen (...) men verwacht hier de komende weken honderdduizenden besmettingen", zegt Jan Daniëls van de Belgische ngo KIYO voor de Kinderrechten in Brazilië. Het ministerie van volksgezondheid heeft al gewaarschuwd dat de gezondheidszorg nog voor het einde van de maand kan instorten.

De dichtbevolkte favela's zijn tikkende tijdbommen, mensen leven er zó dicht bij elkaar dat social distancing bijna onmogelijk is. "Mensen leven er met 10 tot 15 samen in kleine krotten, vaak zonder stromend water en zonder geld voor hygiëne", vertelt Daniëls vanuit Rio de Janeiro.

Burgemeesters en gouverneurs hebben quarantainemaatregelen genomen, maar krijgen wind tegen van hun extreemrechtse president Jair Bolsonaro. Die volhardt in de ontkenning, spreekt van "hysterie rond een griepje" en wil de quarantaine versoepelen om de economie draaiende te houden.

 Bolsonaro is zelfs niet verlegen om fake news de wereld in te sturen. Twitter verwijderde al twee video's van de president, omdat ze een gevaar voor de volksgezondheid betekenden. Du jamais vu. Maar ook al krijgt Bolsonaro bakken kritiek in binnen- en buitenland, toch blijft een meerderheid van de Brazilianen hem steunen.

Zo blijven "bolsonaristas" op straat protesteren tegen de lockdown. Meestal zijn dat blanke Brazilianen uit de middenklasse. "Zelfs in de strijd tegen het coronavirus zijn de rijken niet solidair", hoor je zeggen. De elite bracht het virus mee van verre reizen en kan rekenen op kwaliteitsvolle privéklinieken. In één van de chicste wijken van Rio stierf een 62-jarige huishoudster door corona omdat haar baas in Italië besmet was geraakt.

Het wanbeleid van Jair Bolsonaro staat in schril contrast met de politieke daadkracht in buurland Argentinië. Op 7 maart viel daar het eerste dodelijk slachtoffer door het coronavirus, een 64-jarige man die het virus had opgelopen in Europa. Nog geen week later beval de Argentijnse president Alberto Fernández alle Argentijnen om "in hun kot" te blijven en die quarantaineplicht is alvast verlengd tot 12 april. 

"De regering heeft snel beslist om het land in quarantaine te zetten en daardoor zijn er relatief weinig besmettingen en doden door het coronavirus", vertelt Matías Artese, professor sociologie aan de universiteit van Buenos Aires. Artese doceert nu online, want alle scholen zijn gesloten. 

De Argentijnen mogen alleen nog hun deur uit om te werken, eten te kopen en naar de apotheker te gaan. Wie de quarantainemaatregelen aan z’n laars lapt, riskeert zware straffen. "Daardoor ontstaat de paradox dat er méér mensen vervolgd worden wegens onverantwoordelijk gedrag dan er slachtoffers van het coronavirus zijn."

Door de aanslepende economische achteruitgang was de armoede in Argentinië al exponentieel gestegen tot 35 procent van de bevolking. Voor hen en miljoenen dakloze Argentijnen zal de coronacrisis nóg meer sociale ellende veroorzaken, ook al heeft de Argentijnse regering al een rist maatregelen genomen om het ergste leed te verzachten.

Zo hopen ruim 9 miljoen Argentijnse gezinnen op een eenmalige noodtoelage van 10.000 pesos (amper 150 euro), maar die financiële bijstand blijft voorlopig beperkt tot 3,6 miljoen gezinnen. Bovendien kom je met die bonus nauwelijks een week rond omdat de voedselprijzen de pan uit rijzen. Groenten en fruit zijn al 30 tot 40% duurder geworden sinds het begin van de quarantaine. De regering heeft de prijzen wel bevroren, maar voedselproducenten en winkeliers houden zich daar niet aan. Er is ook kritiek omdat Argentinië z’n schuldeisers blijft uitbetalen en niet kan voorkomen dat bedrijven massaal werknemers beginnen ontslaan. 

Buurland Bolivia rapporteert minder dan 200 besmettingen en 11 coronadoden, maar toch riskeert het Andesland zwaar getroffen te worden,  vreest dokter Christine Leyns, die als Belgische huisarts al 7 jaar in Cochabamba woont en werkt. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is het Boliviaanse gezondheidssysteem één van de zwakste in de regio en de gezondheidszorg stond al onder druk door een dengue-epidemie in steden als Santa Cruz.

Minstens even onheilspellend is de extra druk van de coronacrisis op de latente sociale onrust en de diepe politieke verdeeldheid na omstreden presidentsverkiezingen vorig najaar. Nieuwe verkiezingen, gepland op 3 mei, zijn voor onbepaalde tijd uitgesteld. Het wantrouwen in de huidige rechtse interimregering zit zeer diep bij grote, vooral inheemse en arme bevolkingsgroepen.

Die interimregering legt de Bolivianen nu manu militari een extreem strenge quarantaine op. Er is grote ongerustheid over machtsmisbruik en het verder inperken van burgerlijke vrijheden. De gewelddadige repressie bij betogingen vorig najaar ligt nog vers in het geheugen en het zijn dezelfde ordetroepen die nu de quarantaine moeten handhaven. De kranten staan intussen vol berichten over disproportionele gevangenisstraffen voor overtreders van de lockdown.

"Veel Bolivianen leven van dag tot dag en moeten de deur uit om iets te verdienen in de informele economie, anders komt er geen brood op tafel." Dokter Leyns is heel bezorgd over haar patiënten: "Er is gebrek aan medicijnen en voedsel, diabetici geraken niet aan insuline en zonder groenten kunnen ze hun dieet niet volgen."

"Te weinig voedsel en nóg meer armoede door een quarantaine die afgedwongen wordt door militairen en politie kan opnieuw tot conflict leiden", waarschuwt Leyns. "Bolivia heeft dringend nood aan solidariteit en zeker ook aan politieke eenheid."

Machtsmisbruik en nóg meer geweld tegen minderheden, sociale leiders en milieuactivisten is ook te verwachten in Colombia. "In een context van coronacrisis en quarantaine komt het vredesproces tussen de Colombiaanse overheid en de extreemlinkse FARC-rebellen nog meer onder druk te staan", legt historica Hanne Cottyn (Universiteit Gent) uit vanop haar balkon in de Colombiaanse hoofdstad Bogotá.

"Het vredesproces verliep al moeizaam (...) paradoxaal genoeg stijgen het aantal moorden en intimidaties tegen sociale leiders, mensenrechtenactivisten en voormalige FARC-rebellen", zegt Cottyn. "Zij zijn nu nóg kwetsbaarder, want het devies Blijf in uw kot geldt duidelijk niet voor illegaal gewapende groepen, we weten dat het geweld onverminderd doorgaat tijdens de quarantaine."

Ook verschillende ngo's waarschuwen dat doodseskaders misbruik zullen maken van de lockdown om hun positie in conflictzones te versterken. Colombia was al het gevaarlijkste land ter wereld voor mensenrechtenactivisten en sinds de lockdown lopen ze nóg meer gevaar. De voorbije twee weken zijn al een 10-tal activisten vermoord en "er zullen er nog meer volgen". Door die "andere epidemie" zijn volgens sommige bronnen al ruim 600 doden gevallen sinds de ondertekening van het vredesakkoord in 2016. Amnesty International heeft de Colombiaanse overheid opgeroepen om ook in tijden van corona bescherming te blijven bieden aan mensenrechtenactivisten.

Een lichtpunt is dan weer dat de extreemlinkse guerrilleros van het Nationaal Bevrijdingsleger (ELN) deze maand hun wapens neerleggen en dus gehoor geven aan de oproep van VN-baas António Guterres: "Stop de oorlog en vecht tegen de ziekte."