Alexander Dumarey

"In de ban van Tsjernobyl": Wie kan het echte verhaal van de kernramp vertellen?  

"Wanneer je het woord 'Titanic' hoort, denkt iedereen meteen aan het schip dat zonk door de botsing met een ijsberg. Als je 'Tsjernobyl' zegt, weet ook iedereen waar het over gaat: de kerncentrale waar het misliep. Maar wat is er echt gebeurd? Dat weten heel weinig mensen." Zo verklaart de maker van Chernobyl waarom hij de fictieserie wou maken. En inderdaad, de Amerikaanse reeks van HBO kwam beklijvend dicht bij de realiteit. Maar hebben de makers het volledige verhaal verteld? Ook wij gingen op zoek naar de waarheid. Het resultaat: een driedelige documentaire die vanavond van start gaat op Canvas. Ruslandkenner bij VRT NWS Jan Balliauw, die de reeks maakte, licht alvast een tipje van de sluier op.

Wat deed u op 26 april 1986? Was u dan al geboren? Bijna 34 jaar geleden ontplofte midden in de nacht reactor nummer 4 in de kerncentrale van Tsjernobyl. Een klein, nietszeggend stadje in Oekraïne, dat de wereldgeschiedenis inging als de grootste kernramp die ooit heeft plaatsgevonden.

Vorig jaar werd de herinnering aan Tsjernobyl nieuw leven ingeblazen. De alom geprezen reeks Chernobyl van HBO bracht de ramp tot leven als nooit tevoren. Wie de serie gezien heeft, zou bijna zeggen dat hij evenveel weet als wie het zelf heeft meegemaakt.

Een getuigenis over Tsjernobyl is meestal een pijnlijk verhaal om te vertellen, een verhaal dat een leven getekend heeft

Jan Balliauw

Maar hoeveel lof de makers van Chernobyl ook verdienen voor hun artistieke prestatie, hun werk blijft fictie. In de driedelige documentaire "In de ban van Tsjernobyl", ging Ruslandkenner Jan Balliauw op zoek naar het echte verhaal van de ontplofte kernreactor. Hij sprak met verschillende getuigen, die in de frontlinie stonden die bewuste nacht. 

Vaak was het niet eenvoudig om hen te overtuigen om hun verhaal te vertellen: "De mensen met wie we wilden praten, waren vaak terughoudend. Een getuigenis over Tsjernobyl is meestal nu eenmaal een pijnlijk verhaal om te vertellen, een verhaal dat hun leven getekend heeft", zegt Balliauw. "Toch zijn we er in geslaagd om met mensen te spreken die de ramp vanop de eerste rij hebben meegemaakt. Dat wij het echte verhaal wilden vertellen achter de fictie, gaf vaak de doorslag."

Een operator in de kerncentrale van Tsjernobyl in 1988. De drie andere reactoren bleven werken tot in 2000.
AP1988

Een laconieke held

Een van de getuigen die in de Canvasreeks aan bod komt, is Aleksej Ananenko. Na de explosie bestond het risico dat de kern van de reactor in contact zou komen met een waterreservoir onder de reactor. Als dat gebeurde, zou er een enorme explosie plaatsvinden, met desastreuze gevolgen.

Om dat rampscenario (bovenop de ramp die al was gebeurd) te vermijden, werden drie mannen ingeschakeld. Ze moesten onder de reactor enkele kleppen openzetten zodat het water kon wegstromen. Door zich zo dicht bij de reactor te begeven en de radioactiviteit in het water werden de drie mannen blootgesteld aan een hoge dosis straling. Ananenko was een van hen.

"Ananenko is een heel interessant figuur", vertelt Jan Balliauw. "Hij heeft iets heldhaftigs gedaan, maar doet er heel laconiek over. 'Ik kreeg een taak van mijn baas en die heb ik uitgevoerd', vertelde hij me. Ook zei hij dat zijn missie minder gevaarlijk was dan iedereen dacht, en ook minder gevaarlijk dan die in de serie wordt afgebeeld."

Ik kreeg een taak van mijn baas en die heb ik uitgevoerd

Aleksej Ananenko

De Amerikaanse reeks laat ook uitschijnen dat de drie zogenoemde "duikers" allemaal zijn gestorven door een hoge dosis radioactieve straling. Hoewel Ananenko met gezondheidsproblemen kampt, is hij nog steeds in leven. Twee jaar geleden moest hij ook vechten voor zijn leven na een auto-ongeluk.

Daardoor heeft Ananenko moeite met spreken en lijdt hij ook aan geheugenverlies. Maar wat er in Tjsernobyl is gebeurd, herinnert hij zich nog heel goed. "Hij was heel toegankelijk, net zoals zijn vrouw", aldus Balliauw. "Ze wil dat hij zijn verhaal vaak vertelt, omdat hij zo zijn geheugen traint."

Bekijk hier een fragment uit de documentaire met Aleksej Ananenko en lees voort onder de video:

Videospeler inladen...

Een berouwvolle ambtenaar

Een tweede getuige is Sergei Parasjin. Hij was de adjunct-directeur van de kerncentrale toen de reactor ontplofte. Tegelijkertijd was hij ook een lokale partijfunctionaris van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie: Parasjin moest ervoor zorgen dat de partijlijn werd gevolgd in de kerncentrale. Hij had dus een belangrijke functie.

"Parasjin is heel berouwvol", vertelt Jan Balliauw. "Hij is zich heel erg bewust van de fouten die er toen gemaakt zijn." Na de ramp in Tsjernobyl kwam de communicatie vanuit Moskou maar heel traag op gang. De bevolking werd niet of nauwelijks geïnformeerd over de gevaren van radioactieve straling en radioactieve deeltjes die in de lucht terechtkwamen na de ontploffing.

Sergei Parashin in 1998, het jaar dat hij werd ontslagen bij de kerncentrale in Tsjernobyl.

"Tuurlijk was dat fout", zegt Parasjin in de documentaire over het gebrek aan communicatie. "Dat was dé grote fout van het sovjetsysteem. Het is de reden waarom het in elkaar is geklapt." Ook zou hij Anatoli Djatlov, de ploegbaas van de kerncentrale, nog voor de ramp hebben willen ontslaan. 

Djatlov wordt in de serie van HBO afgebeeld als de schurk die de ramp volledig op zijn geweten heeft. Maar in werkelijkheid ligt dat gecompliceerder: "Het ontwerp van de kernreactoren in Tsjernobyl was gewoon gebrekkig en er was ook niet zo'n strikte veiligheidscultuur", legt Jan Balliauw uit. "Om de schuld dus bij één man te leggen, is nogal bij de haren getrokken."

Het gebrek aan communicatie was dé grote fout van het Sovjetsysteem. Het is de reden waarom het ineen is geklapt

Sergei Parasjin

Overigens zijn verschillende personages in Chernobyl karikaturaler afgebeeld dan ze eigenlijk waren. Zo was volgens Parasjin Viktor Brjoechanov, de directeur van de kerncentrale, helemaal niet zo'n hardvochtige man zoals die werd voorgesteld in de serie. "Door te praten met mensen die de kernramp echt hebben meegemaakt, merkte ik ook dat de karakters in Chernobyl heel zwart-wit zijn weergegeven", vertelt Jan Balliauw. "De realiteit lag veel meer in grijstinten, dan in zwart-wit, maar dat is natuurlijk minder interessant voor een fictieserie."

Tot op vandaag heeft Sergei Parasjin het moeilijk om te kijken naar beelden van de ramp. Ook de serie van HBO heeft hij niet gezien. Hoewel hij een hoge functie had en dus mee de verantwoordelijkheid droeg voor wat er gebeurd was, werd Parasjin niet gestraft. Hij ontsnapte aan vervolging omdat hij een hoge functie had binnen de partij, en die mocht nooit met de vinger worden gewezen. Zelf ontkent Parasjin zijn schuld niet: "Ik ben even verantwoordelijk als alle anderen, omdat ik niet genoeg heb gedaan om de ramp te voorkomen", zegt hij in de documentaire.

Bekijk hier een fragment met Sergei Parasjin en lees voort onder de video:

Videospeler inladen...

Over Chernobyl van HBO is Jan Balliauw zelf enerzijds lovend, maar hij heeft ook kritiek. "De serie is heel goed gemaakt, de decors zijn fantastisch. Ik begrijp nog altijd niet hoe ze erin geslaagd zijn om de sovjetrealiteit van de jaren 80 zo in detail na te maken", zegt hij. "Maar het grootste verwijt dat ik de makers kan toewerpen, is dat ze geen onderscheid maken tussen de begrippen "straling" en "radioactieve besmetting"."

Er is namelijk een groot verschil. Een klein aantal mensen stierf aan stralingsziekte. Die loop je op door blootstelling aan krachtige gammastralen die rechtstreeks van de kernreactor komen. Tegen die stralen kan je je moeilijk beschermen, daar heb je al lood of beton voor nodig. Langs de andere kant reiken die stralen niet zo ver. Op een afstand van 2 kilometer is het effect van zo’n gammastralen al tot nul herleid.

Een ander gevaar door de kernramp was besmetting door radioactieve deeltjes. Die kwamen bij de ontploffing vrij en werden door de wind meegenomen als een wolk die radioactieve neerslag geeft. Zo'n deeltjes kunnen dus wel heel ver vliegen. Door de wind werd het radioactief materiaal van Tsjernobyl over heel Europa verspreid. Je kan je tegen die deeltjes ook wel beschermen, door bijvoorbeeld je handen te wassen, een mondmasker te dragen, en vooral binnen te blijven.

De spookstad Pripjat, die drie dagen na de kernramp volledig ontruimd werd (2016).
Alexander Dumarey

Een actuele ramp

Klinkt dat bekend in de oren? "Inderdaad", zegt Jan Balliauw, "er zijn veel gelijkenissen met corona. Net als bij het virus is er door radioactieve deeltjes besmettingsgevaar. Iedereen die in de besmette zone komt, moet daarna zijn kleren ontsmetten, omdat de deeltjes op kleding en de huid kunnen blijven zitten. Als ze binnenkomen in je lichaam zijn ze schadelijk. Een groot verschil met corona is wel dat radioactieve besmetting niet besmettelijk is. Als jij radioactieve deeltjes binnen hebt gekregen, kan je die niet doorgeven door bijvoorbeeld te niezen of te hoesten."

Daar begaan de makers van Chernobyl dus een grote fout. De vrouw van een van de brandweermannen die als eerste ter plaatste is, wordt bij hem weggehaald, omdat hij haar zou kunnen besmetten met radioactiviteit. Dat klopt helemaal niet: het is zij net die een gevaar is voor hem. Door de blootstelling aan de gammastraling heeft de brandweerman de stralingsziekte opgelopen en is zijn immuunsysteem beschadigd. Als zijn vrouw hem bezoekt, neemt ze virussen en bacteriën mee binnen die hem fataal kunnen worden.

Of het nu gaat om een radioactieve wolk boven België of een virus zoals corona, de manier waarop noodmaatregelen worden genomen, verschilt niet zo veel 

Jan Balliauw

Het mag dan wel bijna 34 jaar geleden zijn dat reactor 4 ontplofte, ook vandaag blijft de kernramp van Tjsernobyl dus actueel. "Tsjernobyl heeft er mee voor gezorgd dat we vandaag een crisiscentrum hebben, om problemen zoals corona aan te pakken", legt Balliauw uit. "Of het nu om een radioactieve wolk boven België gaat of een virus zoals corona, de manier waarop noodmaatregelen worden genomen, verschilt niet zo veel."

Kernreactor nummer 4 in 2018, bedekt met een enorme sarcofaag om de blijvende straling tegen te houden.
Copyright 2018 The Associated Press. All rights reserved.

Op sommige vlakken neemt de serie van HBO wel degelijk een loopje met de realiteit. Toch hebben de makers ervoor gezorgd dat de kernramp van Tsjernobyl opnieuw in de aandacht is gekomen. En dat is goed, vindt Jan Balliauw, die voor de documentaire ook naar de site rond de kernreactor zelf trok: "De serie kan ervoor zorgen dat mensen nadenken over wat radioactiviteit nu eigenlijk is. Telkens als ik naar de afgesloten zone ga, krijg ik veel vragen. "Is het niet gevaarlijk om daar naartoe te gaan?", klinkt het vaak."

"Maar tijdens de vlucht van Brussel naar Kiev word ik blootgesteld aan meer straling dan in die afgesloten zone rond de reactor. Mensen zijn bang voor straling als ze op 30 km van een inactieve kernreactor zijn, maar stappen wel zonder de minste zorgen op een vliegtuig. Dat soort irrationaliteit moet je eruit halen. Door de hernieuwde aandacht voor Tsjernobyl gaat dat nu misschien wel beter lukken dan daarvoor."

Kijk vanavond naar de eerste aflevering van “In de ban van Tsjernobyl” om 21.20 uur op Canvas of op VRT.nu.  
Aansluitend kan u kijken naar aflevering 1 en 2 van de fictieserie Chernobyl van HBO.

Meest gelezen