Feit of fictie? 5 vragen en 5 antwoorden over aflevering 1 en 2 van "Chernobyl"

Een rebel was Legasov alvast niet. Hij was inderdaad onderdirecteur in het Kurchatovinstituut voor Atoomenergie in Moskou. Dat was een hoge functie. Om die te krijgen, moest je ook binnen de Communistische Partij op een goed blaadje staan. Met andere woorden: Legasov was een goede communist. Hij was deel van het systeem en zeker geen enfant terrible dat zich ertegen verzette, zoals de serie soms doet uitschijnen.

Wat ook niet klopt, is dat hij een specialist was op het gebied van kernreactoren. Legasov had een doctoraat in de chemie, en was gespecialiseerd in anorganische verbindingen. Geen kernfysica dus. Waarom hij dan precies werd uitgekozen om het onderzoekscomité te leiden, is niet geheel duidelijk. Volgens sommige bronnen was hij de enige onderdirecteur die meteen beschikbaar was. 

Het is waar dat Legasov vier maanden in Pripjat verbleef om de opruimacties te coördineren. Af en toe trok hij naar Moskou om verslag uit te brengen. Maar hij werkte zeker niet alleen. Tientallen wetenschappers hielpen mee om de schade na de ramp te beperken. Sommigen onder hen kenden meer van kernreactoren dan Legasov, maar hij was de baas. 

Hoewel zijn rol hem internationaal naam en faam opleverde, hielp Tsjernobyl de carrière van Legasov niet vooruit. Een jaar na de kernramp werd hij door zijn collega’s niet verkozen voor een positie in een hoge raad van het Kurchatovinstituut. Hij kreeg ook geen sovjetmedaille voor zijn werk in het veld. 

Maar het is niet enkel dat gebrek aan erkenning dat geleid heeft tot zijn dood, schrijft Vladimir Goebarov, een bekende sovjetjournalist en vriend van Legasov. "Hij werd zeker geen tegenstander van kernenergie na Tsjernobyl, integendeel. Wel werd hij een voorvechter van meer veiligheid. Het feit dat zijn ideeën geen gehoor kregen, kon hij moeilijk verwerken", aldus Goebarov.

Legasov nam ook echt zijn memoires op met een bandopnemer. De cassettes kwamen eerst in handen van de KGB, de geheime dienst van de Sovjet-Unie. Goebarov beweert dat de opnames voor hem bestemd waren, en dat zelfs zijn naam erop stond. Op zijn aandringen zou de KGB ze dan ook hebben vrijgegeven. Wat er ook van zij, twee dagen later na zijn dood stond de transcriptie van Legasovs memoires in de krant.

Want inderdaad, net zoals aan het begin van aflevering 1 getoond wordt, pleegde Valeri Legasov zelfmoord. Dag op dag twee jaar na de ramp. In de serie doet hij dat ook op het exacte tijdstip dat de reactor ontplofte, maar dat is een aardigheidje, geven de makers toe. Een tragische held? Dat is een vraag die u zelf moet beantwoorden.

Neen, in tegenstelling tot Valeri Legasov is Oelana Chomjoek geen historisch personage. Ze belichaamt de tientallen andere wetenschappers die Legasov hielpen. Soms is Chomjoek slimmer dan Legasov en heeft ze sneller door wat er aan de hand is. Daarmee wilden de makers weergeven dat er niet altijd eensgezindheid was tussen de verschillende wetenschappers, en dat Legasov niet het enige brein was achter de operatie.

Chomjoek is een vrouw. Een bewuste keuze? Waarschijnlijk wel, maar niet helemaal onrealistisch. De partijbureaucratie werd in de Sovjet-Unie volledig gedomineerd door mannen, maar er waren wel veel vrouwelijke wetenschappers en artsen. In de tak van de kernenergie waren er wel minder vrouwen, omdat radioactiviteit werd gezien als een gevaar voor de vruchtbaarheid. 

Maar dat is niet het meest onrealistische aan het personage van Chomjoek. Wel de manier waarop ze vanuit het Insituut voor Kernenergie in Minsk in zeven sprongen bij de kerncentrale van Tsjernobyl lijkt te komen. Na een kort dreigement aan het adres van een veiligheidsagent walst ze ook zomaar binnen op een vergadering van het politbureau, het hoogste uitvoerende orgaan van de Sovjet-Unie. Dat is compleet ondenkbaar.

Verder was de nucleaire industrie een onderdeel van het ministerie van Defensie. De informatie over de kernreactoren was niet zomaar voor iedereen beschikbaar. Het is dus niet realistisch dat iemand die werkt in een instituut in Minsk zo'n diepgaande kennis heeft over de kernreactoren in Tsjernobyl.

Nog een leuk weetje: de naam van het personage Oelana Chomjoek zou een combinatie zijn van de namen van twee Oekraïense vriendinnen van de maker van de serie. De voornaam van de eerste vriendin, Oelana, en de achternaam van de tweede, Chomjoek.

"We verzegelen de stad. Niemand mag vertrekken. En sluit de telefoonlijnen af. Zorg dat er geen foute informatie wordt verspreid. Zo beschermen we de mensen tegen het ondermijnen van de vrucht van hun eigen arbeid." Die ijzingwekkende woorden horen we in de bunkerscène in aflevering 1. Het uitvoerend comité van de Communistische Partij in Pripjat komt enkele uren na de ramp samen om te bespreken wat er moet gebeuren. Of toch niet?

Een vergadering zoals die wordt getoond in Chernobyl is er zeker niet geweest. Ook de oudere man die koelbloedig het lot van de inwoners van Pripjat bezegelt, is fictief. Zijn personage is mogelijk wel gebaseerd op een historisch figuur: Sergei Parasjin, die onderdirecteur van de kerncentrale was. Hij bevestigt dat het comité besliste om de stad af te sluiten en de burgers in het ongewisse te laten. 

Maar de manier waarop is dus volledig in scène gezet. Op een gegeven moment is er een jonger partijlid dat toch aan de alarmbel trekt en voorstelt om de stad te evacueren. De makers wilden hiermee naar eigen zeggen het verschil tussen verschillende generaties in de Communistische Partij belichten. "Oudere leden hadden Lenin bij leven gekend en waren ook eind jaren 80 nog echte sterkhouders van zijn leer. Dat leidde soms tot frictie met jongere partijleden", aldus Craig Mazin, de maker van Chernobyl.

Viktor Brjoechanov, de directeur van de kerncentrale, is overigens wel een historisch personage, net als Anatoli Djatlov, de ploegbaas van reactor 4. Brjoechanov was in werkelijkheid niet zo’n onbehouwen bullebak als hij wordt voorgesteld. In werkelijkheid was hij de baas van Parasjin. Die vertelde dat hij een veel milder karakter had, en zelfs vrij geliefd was onder de medewerkers. 

Ook Djatlov is in de serie een grofgebekte brulaap. Verschillende medewerkers van de kerncentrale hebben echter een ander beeld van hem geschetst: ja, hij was streng, maar niet onredelijk. Het feit dat hij iedereen de huid vol scheldt, is ook totaal van de pot gerukt.

Verder lijkt het alsof de hele ramp vermeden had kunnen zijn, ware het niet dat Djatlov zo koppig was om toch door te zetten met de test. Maar de werkelijkheid is gecompliceerder: het ontwerp van de RBMK-kernreactoren, een type dat enkel in de Sovjet-Unie werd gebruikt, liet te wensen over. Voorts was er ook niet zo'n veiligheidscultuur rond kernenergie zoals die er nu is. Dat de catastrofe een combinatie was van al die verschillende maatschappelijke en historische factoren, is natuurlijk veel minder interessant voor een Amerikaanse fictiereeks.

Hoewel de makers volhouden dat dit waargebeurd is, is deze scène eerder gebaseerd op een legende dan op de werkelijkheid. Dat zegt ook Aleksej Breoes, een medewerker van de kerncentrale, die de dag na de ramp kwam werken in de vierde reactor en meehielp om de oorzaak van de ramp te vinden.

Hij kent twee mensen die over de brug wandelden en fietsten de dag na de ramp. ’s Nachts zakten de mensen echter niet massaal af om naar de reactor te kijken volgens hem. Sommige bronnen zeggen wel dat de mensen in Pripjat vanuit hun balkon een beter zicht op de situatie probeerden te krijgen, en daardoor een grote hoeveelheid straling binnenkregen.

De brug is de geschiedenis ingegaan als de "brug des doods", omdat alle mensen die erop stonden ’s nachts daarna zouden zijn overleden aan de gevolgen van radioactieve straling. Ook dit is een mythe.

Een van de meest bloedstollende scènes is die waar drie mannen in duikerspakken afdalen in de catacomben van de ontplofte reactor. Het gevaar bestaat dat de radioactieve kern in contact komt met waterreservoirs onder de centrale. Als dat gebeurt, zou een enorme explosie grote delen van Europa onbewoonbaar maken. 

Daarom moeten drie arbeiders van de kerncentrale kleppen onder de centrale gaan openzetten, zodat het water weg kan lopen. In de ondergelopen gangen staat hoog radioactief water, waar de zogenoemde "duikers" door moeten waden. De stralingsdosis is zo hoog dat geen van de drie mannen de expeditie zal overleven. Tot zo ver de serie.

Het klopt dat men vreesde voor nog een explosie, en drie medewerkers zijn er inderdaad op uitgestuurd om kleppen open te zetten. Maar voor een aantal dingen hebben de makers zich wel beroepen op hun artistieke vrijheid, of op foute informatie.

Ten eerste waren de drie "duikers" geen vrijwilligers. Aleksej Ananenko, Valeri Bespalov en Boris Baranov kregen de opdracht van hun overste om de taak uit te voeren, en dat deden ze. Geen heldhaftige opoffering dus.

Verder droegen de mannen gewone mondmaskers, in plaats van duikershelmen. Ze konden dus wel gewoon met elkaar praten. Dat de drie vrijwillig afdaalden en elkaar niet konden verstaan, hebben de makers mogelijk overgenomen uit de sovjetkrant "Arbeid". Daar werd de missie van Ananenko, Bespalov en Baranov lyrisch beschreven als een vrijwillige heldendaad.

De missie begint, de "duikers" dalen af. Voorzichtig begeeft de eerste zich in het water. Op het eerste zicht lijken de dappere drie op het goede spoor. Tot hun zaklampen het begeven. De tweede aflevering eindigt met paniekerig gehijg. Wat nu?

Hoe de missie van de "duikers" verder verloopt, ziet u volgende week in de twee volgende afleveringen van Chernobyl. Ook daarna beantwoorden we al uw vragen in een factcheck van aflevering 3 en 4. Of we doen toch een poging.