Populaire Netflix-serie ‘Unorthodox’: gluren achter Joodse muren

De lockdown doet wat met ons kijkgedrag. Na de geblondeerde nekmatjes van Tiger King zijn nu plots pijpenkrullen en lange rokken in zwang. Van de duizenden reeksen die de Netflix-catalogus rijk is, blijkt Unorthodox op dit moment namelijk een van de meest gretig gebingewatchte: een vierdelige, Jiddisch gesproken miniserie over een ultraorthodoxe Joodse vrouw.

Het verhaal van de negentienjarige Esther Shapiro, bijgenaamd Esty, is losjes gebaseerd op het leven van schrijfster Deborah Feldman. Zij groeide op in de ultraconservatieve chassidische Satmar-gemeenschap van New York, werd op haar zeventiende uitgehuwelijkt en kreeg twee jaar later een kind. Maar de toekomst die haar gemeenschap voor haar had uitgestippeld, voelde steeds meer als een gevangenis. In 2010 brak Feldman definitief met haar roots. Twee jaar later schreef ze er een bestseller over, Unorthodox: The Scandalous Rejection of My Hasidic Roots.

Voor de gelijknamige Netflix-serie werd Feldmans verhaal aangelengd met een stevige scheut fictie. Zo zien we Esther Shapiro naar Berlijn vluchten, waar ze haar pruik naar de prullenmand verwijst en zich halsoverkop inschrijft in een conservatorium. Wat echter het meest blijft hangen, zijn de (autobiografische) flashbacks naar Esthers leven in New York. Unorthodox biedt een intieme inkijk in een uiterst gesloten gemeenschap en laat de hele wereld kennismaken met fascinerende rituelen en gebruiken die normaal gezien niet toegankelijk zijn voor buitenstaanders. Zo wordt in de serie een Satmar-trouwfeest tot in de kleinste details gereconstrueerd en krijgen we zelfs te zien hoe het er bij hen in bed aan toe gaat.

Dat maakt van Unorthodox een vrij unieke reeks, want in film en tv zijn ultraorthodoxe joden sowieso nooit erg aanwezig geweest. Of toch niet meer sinds de Tweede Wereldoorlog. “Daarvoor, in de jaren dertig, werden in Polen heel wat films in het Jiddisch gemaakt”, zegt professor Klaas Smelik (UGent), die gespecialiseerd is in het jodendom. “Daarin kwamen al orthodoxe joden voor, op een veel vanzelfsprekendere manier dan na de oorlog, wanneer al deze mensen vermoord zijn.”

Na de Shoah verdwenen orthodoxe joden logischerwijs een hele tijd van het scherm. Maar in de jaren tachtig en negentig viel wel weer een aantal films te noteren waarin ze een hoofdrol speelden zoals The Chosen (1981), over de vriendschap tussen een chassidische en een moderne Jood. In Yentl (1983) speelt Barbra Streisand de dochter van een Poolse rabbi, die besluit om zich als man te kleden zodat ze kan studeren. De Amerikaanse regisseur Sidney Lumet liet Melanie Griffith in 1992 dan weer undercover gaan bij een chassidische gemeenschap in zijn romantische misdaadfilm A Stranger Among Us.

Wereldwijde hype

Zo zijn er in die periode nog wel meer voorbeelden te vinden, maar dezelfde impact als Unorthodox hadden die nooit. Natuurlijk heeft de enorme hype rond de serie veel te maken met het platform waarop ze te bekijken valt: Netflix bereikt wereldwijd meer dan 182 miljoen kijkers. 

Maar het succes komt ook niet uit de lucht gevallen. De afgelopen jaren waren ultraorthodoxe joden sowieso aan een comeback bezig op het grote én het kleine scherm. Films als Disobedience (2017), Menashe (2017), Félix & Meira (2014) en Fill the Void (2012) dompelden de kijker elk op hun eigen manier onder in ultraorthodoxe gemeenschappen, en de succesvolle Israëlische tv-serie Shtisel ging in 2013 de geschiedenis in als de eerste Jiddisch gesproken reeks op Netflix.

Opvallend is dat zowat al die voorbeelden gemaakt werden door (of gebaseerd zijn op het werk van) mensen die opgroeiden binnen een ultraorthodoxe Joodse gemeenschap en daar later afstand van namen – net zoals Unorthodox-bedenker Deborah Feldman. Daar is een evidente verklaring voor: mensen die vandaag nog steeds tot een ultraorthodoxe Joodse gemeenschap behoren, mogen zich om religieuze redenen niet met cinema inlaten. Het gevolg is dubbel. Enerzijds tonen de bovengenoemde films en series het orthodoxe jodendom van binnenuit, anderzijds focussen ze vaak op iemand die weg wil uit zijn gemeenschap.

De recente populariteit van dat soort verhalen hoeft niet te verbazen, vindt de Israëlische filmjournalist en doctor in de filmwetenschappen Avner Shavit. “We leven in een tijd waar nauwelijks nog taboes of beperkingen bestaan. We zoeken een lief op Tinder, we hebben open relaties… Alles is toegelaten. Dat gebrek aan conflict maakt het moeilijk voor filmmakers om nog verhalen te bedenken waarin het nodige drama zit. Daarom is de ultraorthodoxe gemeenschap nu zo’n geliefd onderwerp. Daar is heel duidelijk afgelijnd wat mag en vooral wat niet mag. Het is een hedendaags equivalent van de Victoriaanse samenleving.”

Volgens auteur Margot Vanderstraeten, die in Mazzel Tov haar eigen ervaringen als werkstudent bij een orthodox-Joods gezin in Antwerpen beschreef, heeft de fascinatie voor gesloten gemeenschappen altijd bestaan. “Maar de chassidische gemeenschap spreekt vooral tot de verbeelding omdat de traditionele klederdracht van deze vromen heel erg opvalt. Die contradictie tussen opvallen aan de buitenkant en de binnenkant enkel voor gelijkgezinden openstellen, voedt die fascinatie waarschijnlijk nog meer.”

Niet representatief

Wat de ultraorthodoxe gemeenschap zelf vindt van de manier waarop ze nu wordt afgebeeld, is moeilijk te zeggen. Zo mogen Satmar-joden niet eens naar een scherm kijken, laat staan dat ze Unorthodox zouden kunnen bingen. Al weet Vanderstraeten zeker dat velen onder hen dat stiekem toch doen. “Je kunt de moderne wereld vandaag niet langer buitensluiten zoals in het presmartphonetijdperk.”

Moderne orthodoxe joden, die veel liberaler in de wereld staan, mogen wel kijken en doen dat massaal. Vanderstraeten: “Ik hoor veel lovende reacties over Unorthodox. Verschillende modern-orthodoxe Joodse mensen hebben me gemaild om te zeggen dat ik de reeks zeker moest zien. Unorthodox is het verhaal van een vrouw die zich vrijvecht en hunkert naar intellectuele ontwikkeling. Dat verlangen is voor modern-orthodoxe joden heel begrijpelijk, zij beleven hun jodendom helemaal anders dan chassidische joden.”

Bij de Antwerpse leerkracht Jonath Weinberger (32), die zichzelf een modern-orthodoxe Joodse vrouw noemt, klinkt een ander geluid. “Ik vind Unorthodox geen reclame voor onze gemeenschap. Veel mensen denken na het zien van deze serie dat dit een typische Joods-orthodoxe gemeenschap is. Dat klopt niet. De Satmar-gemeenschap vormt eigenlijk een aparte fractie binnen de heel grote orthodoxe gemeenschap. Dat ga ik nu constant moeten uitleggen. De Satmar hebben in Antwerpen zelfs hun eigen school en willen niet dat hun leerlingen proberen om via de middenjury een diploma te behalen. In de school waar ik lesgeef, aan meisjes uit verschillende andere chassidische gemeenschappen, wordt dat wel aangemoedigd.”

Weinberger betreurt het beeld van de onderdrukte orthodoxe vrouw dat in Unorthodox wordt opgehangen. “In heel wat orthodoxe kringen zijn het net de vrouwen die gaan studeren en carrière maken. Zo doet bijvoorbeeld een hoog percentage van de meisjes van de ultraorthodoxe chassidische Belz-gemeenschap hogere studies.”

Bovendien zijn enkele sappige details uit Unorthodox volgens Weinberger allesbehalve representatief voor de volledige orthodoxe gemeenschap. Zo is in de serie te zien hoe Esty’s hoofd vlak voor haar trouw volledig wordt kaalgeschoren, waarna ze een pruik opzet. “Ik wil benadrukken dat het niet is omdat Joodse vrouwen pruiken dragen, dat ze ook kaal zijn. Enkele chassidische gemeenschappen, waaronder de Satmar, hebben inderdaad die traditie, maar in andere orthodoxe gemeenschappen scheren vrouwen hun haar helemaal niet af. Ik heb onder mijn pruik bijvoorbeeld lang haar dat ik thuis gewoon los draag.”

Ook het stroeve seksleven van Esty en haar man schept volgens Weinberger een verkeerd beeld. “Ik weet natuurlijk niet hoe het er bij de Satmar-gemeenschap aan toe gaat in de slaapkamer, maar normaal is het intieme leven van ultraorthodoxen echt niet zo afstandelijk en koel.”

Wat Unorthodox volgens Weinberger wel treffend weergeeft, is hoe de Shoah vandaag nog blijft wegen op de Joodse gemeenschap. “De Shoah heeft een diepe en blijvende wonde nagelaten. André Gantman beschrijft in zijn boek Het Auschwitz-gen heel duidelijk hoe dit immense trauma sporen heeft nagelaten in ons DNA. Het is een soort alarmbel die wordt geactiveerd in tijden van groeiend antisemitisme.”

‘Unorthodox’ is nu te bekijken op Netflix.