Angela Merkel, de ‘gevoelloze’ scheikundige die nog één keer Duitslands crisismanager moet zijn

Het is toch een beetje alsof je naar het slotseizoen van een Netflix-serie kijkt waarin de verwikkelingen almaar grotesker en minder geloofwaardig worden. Merkels vierde en nadrukkelijk laatste regeringstermijn was tot een maand geleden een slepend wachten op de aftiteling. De bondskanselier was lijfelijk nog aanwezig, maar haar tijd was voorbij. Ze liep vooral in de weg bij de discussie over haar eigen opvolging. “Men sprak over de toekomst, en dat was zij niet”, schreef Der Spiegel deze week.

Nu heeft het coronavirus de toegang tot de toekomst versperd. We zijn voor onbepaalde tijd gevangen in het heden, en in dat onzekere heden is Angela Merkel weer alomtegenwoordig. Vooral in Duitsland natuurlijk, waar ze gevoelsmatig in maart en april meer persconferenties geeft dan in de afgelopen vijftien jaar kanselierschap bij elkaar.

De eerste, op 18 maart, begon ze met een James Bond-achtige oneliner. ‘Es ist ernst. Nehmen Sie es auch ernst.’ Het is ernstig, neem het ook serieus. Merkel was meteen back in the game, klaar om de eindbaas van alle crises te bestrijden. Ruim 80 procent van de Duitsers is tevreden met de manier waarop Merkel haar land door de pandemie loodst.

Er valt tot nu toe ook objectief weinig in te brengen tegen de manier waarop Duitsland het virus bestrijdt. Het land is meteen begonnen met grootschalig testen, het aantal doden per miljoen inwoners is lager dan in menig ander Europees land, er is nog capaciteit op de intensive care – zonder volledige lockdown. En de regering kwam met een steunpakket voor de economie ter waarde van 1 biljoen euro – voor de liefhebber: twaalf nullen.

‘Wat Donald Trump in de coronacrisis van Angela Merkel kan leren’, luidde vorige week de titel van een item op CNN. Ook internationaal is Merkel op weg terug naar de iconische, bij vlagen bovenmenselijke status die ze een paar jaar geleden had. New York Times-journalist Bret Stephens beveelt haar aan als vicepresident voor Biden. “Vertrouwt u mij, ze is perfect.”

Bèta

Natuurlijk, bijna alle regeringsleiders krijgen nu een crisisbonus. Mensen vertrouwen in onzekere tijden nu eenmaal graag op gezag. Maar Merkels terugkeer is meer dan dat, omdat ze van zo ver moest komen, en de coronacrisis haar op het lijf geschreven is, hoe vreemd dat ook klinkt.

Als de DDR was blijven voortbestaan was Merkel (65) waarschijnlijk scheikundige gebleven tot aan haar pensioen. Het liep anders, maar haar natuurwetenschappelijke imago is Merkel altijd blijven koesteren, hoewel het haar vaak genoeg in de weg heeft gezeten. Haar rationele, nuchtere manier van problemen benaderen is vaak weggezet als technocratisch en gevoelloos.

Nu vergroot haar bèta-achtergrond juist haar geloofwaardigheid, zoals bleek toen ze vorige week spontaan een kraakhelder relaas afstak over de reproductiefactor van het virus en het gevaar van voorbarige losbandigheid, waarna Duitsers op Twitter verzuchtten dat ze de kanselier graag als wiskundeleraar hadden gehad.

Merkel is thuis in deze materie en dat schept vertrouwen. Ze hoeft haar onwetendheid niet te verdoezelen achter oorlogsretoriek, zoals Macron, of achter onwaarschijnlijke beschuldigingen, zoals Trump. Ze eindigde de persconferentie met de op-en-top merkeliaanse zin: “Het is een situatie waarin voorzichtigheid het gebod is, en niet overmoed.”

Die voorzichtigheid is ook zoiets. ‘Merkelen’ is in Duitsland inmiddels synoniem voor treuzelen en haar politiek van kleine stapjes waarmee veel kiezers al lang geleden het geduld hebben verloren. Maar in de huidige situatie geldt haar behoedzaamheid, het ‘navigeren op zicht’, zoals Merkel zelf zegt, als het enige verstandige beleid.

Afkeer van debat

Dat Angela Merkel het best functioneert in crisistijd is een bekend, maar raadselachtig gegeven. Ze bewees het tijdens de eurocrisis in 2008, en tijdens de woelige zomer van 2015 met eerst de Griekenlandcrisis en daarna de vluchtelingen. Net als toen ontwaakt ook in deze crisis een soort Supermerkel.

Een belangrijke verklaring daarvoor is opnieuw een eigenschap die normaal in haar nadeel is: haar zoektocht naar consensus, gepaard met een onder normale omstandigheden in veler ogen problematische afkeer van openlijk debat. In crisissituaties wordt het talent van Merkel om tegenstanders op een lijn te krijgen en tegengeluid te doen verstommen zeer gewaardeerd.

Een bonusvoordeel in deze crisis is Merkels DDR-achtergrond, waardoor ze bij het opleggen van maatregelen naar waarheid kan benadrukken dat het haar zwaar valt om mensen vrijheden te ontnemen. Zo toont ze en passant ook haar menselijke, humanistische kant – iets wat ze vroeger nog weleens vergat.

Toevallig ging vorige week een televisiefilm in première over Merkels rol in de vluchtelingenzomer van 2015. De film, gebaseerd op het boek Die Getriebenen van de conservatieve Welt-journalist Robin Alexander, laat zien hoe de euforie waarvan Merkel destijds het middelpunt was, omslaat in felle kritiek als mensen zich bewust worden van de gevolgen van haar beslissing om ruim een miljoen vluchtelingen naar Duitsland te halen.

Ook nu is de kans aanzienlijk dat de golf die Merkel in maart optilde, haar ergens de komende maanden tegen de grond smakt. Zeker als Duitsland en Europa in een diepe recessie raken. Wat het buitenland vaak vergeet, is dat de economische gezondheid van Duitsland een van Merkels succesvolste projecten is. En dan zijn er nog de eurobonds, waar ook Duitsland faliekant tegen is, maar waarbij het tot nu toe Nederland de kastanjes uit het vuur laat halen. Dat wordt een stuk ingewikkelder als Duitsland vanaf juli EU-voorzitter is. Welk gezicht zal Merkel dan laten zien? Dat van overtuigd Europeaan, of dat van christen-democraat met de hand op de knip?

Barstje

Het eerste barstje in haar nieuw verworven onaantastbaarheid maakte Merkel maandag zelf, toen ze in een videoconferentie met andere CDU-kopstukken uit haar slof schoot tegen mensen die meer versoepelingen van het coronabeleid eisten. Ze moeten ophouden met die Öffnungsdiskussionsorgien, vond Merkel. Openingsdiscussieorgiën. Ze zei het echt.

Ze bedoelde dat haar collega’s niet zo moesten discussiëren, maar zich netjes aan de regels moesten houden die de regering, ondersteund door epidemiologen, had opgesteld. Alle politieke commentatoren die Duitsland rijk is, hadden een collectieve déjà vu naar de fout die ze maakte toen ze haar vluchtelingenpolitiek bij herhaling alternativlos noemde en daarmee haar politieke tegenstanders van munitie voorzag. Een democratie leeft van de discussie over alternatieve maatregelen.

Overspeelde ze maandag opnieuw haar hand? Het lijkt erop. Ook nu kuste Merkel met haar orgiën de oppositie wakker. Na een maand van nationale eensgezindheid verweten links en rechts haar donderdag in de Bondsdag “noodzakelijke discussies” te willen onderdrukken.

Hoe de dynamiek zich de komende maanden ook ontwikkelt, de aftiteling, de verkiezingen van september 2021, lijkt nog ver weg.