"In de ban van Tsjernobyl": Dekt de sarcofaag over de kernreactor ook alle wonden toe?

De radioactieve wolk die vanuit Tsjernobyl over heel Europa reisde, kwam in de nacht van 1 op 2 mei 1986 onverwacht naar ons land. Door de feestdag was er een verlengd weekend en was er geen permanentie om de straling te controleren. De verhoogde radioactiviteit werd dus pas tien uur later opgemerkt in de meetstations van het KMI. 

Op 2 mei in de namiddag was er een crisisvergadering op het kabinet van toenmalig staatssecretaris voor Leefmilieu Miet Smet. Toen was de straling al aan het afnemen.

“We hebben veel geluk gehad,” zegt Jan Balliauw, “omdat het niet geregend heeft.” Met de regen zouden immers de radioactieve deeltjes mee naar beneden zijn gekomen. Die zouden dan voor radioactieve besmetting hebben gezorgd bij mensen, maar ook in de voedselketen. “In Oostenrijk en Scandinavië was er al radioactieve neerslag gevallen. Men wist dus dat er een gevaar bestond, maar toch was de Belgische regering hierop niet voorbereid.”

Miet Smet geeft ook zelf toe dat het improviseren was. Bekijk hieronder een fragment uit “In de ban van Tsjernobyl" en lees voort onder de video:

“Het is onbegrijpelijk dat er geen permanentie was, terwijl er waarschuwingen waren uit het buitenland. Dat kunnen we ons nu niet meer voorstellen. De hele overheidsstructuur was hier in 1986 niet op voorbereid. Er waren wel wat overheidsinstellingen die er gefragmenteerd mee bezig waren, maar geen overkoepelend crisiscentrum zoals we dat nu hebben voor de coronacrisis. Dat kwam er pas na en dankzij Tsjernobyl”, vertelt Jan Balliauw.

Op 2 mei werd de hoogste straling gemeten, maar toen is er geen regen gevallen. De straling hing dus in de lucht, maar de radioactieve deeltjes kwamen niet neer. Op 3 mei was dat wel het geval, en werden er ook een (beperkt) aantal maatregelen genomen. “We zijn door het oog van de naald gekropen”, zegt Balliauw. “Als je kijkt naar de context van 1986, kan je ergens verklaren waarom er zo inadequaat gehandeld werd, maar toch blijft het onvoorstelbaar.”

Er waren ook grote problemen bij de communicatie. Meetwaarden werden door elkaar gehaald, dat veroorzaakte veel verwarring. Ook Armand Pien, de weerman van toen de BRT, vergiste zich in de hoeveelheid radioactiviteit.

In zijn weerpraatje in de namiddag van 2 mei wou hij de Vlamingen waarschuwen voor een stralingsniveau van 15.000 becquerel, een immens hoge dosis. In werkelijkheid lag dat cijfer duizend keer lager.

Maar dat weerpraatje kwam er nooit. “Door zijn vergissing werd Pien teruggefloten, en mocht hij geen raadgevingen meer geven over de gevaren van straling. Daardoor is het verhaal ontstaan dat hij gecensureerd werd en de mensen niet mocht vertellen hoe het echt zat. Dit heeft voor een grote vertrouwensbreuk gezorgd. Veel mensen hadden het gevoel dat de regering dingen verborgen hield.”

“Eigenlijk had men meteen na de ramp in Tsjernobyl moeten starten met het uitdelen van jodiumpillen”, vindt Jan Balliauw. “En in het weekend van 1 mei hadden kinderen moeten binnenblijven."

 “Achteraf gezien kan je je wel vragen stellen bij de beslissingen die toen zijn genomen. Uiteindelijk is alles wel vrij goed verlopen, maar dat kwam meer door geluk dan door goed beleid.”

In de derde aflevering van ‘In de ban van Tsjernobyl’ horen we ook nog enkele getuigenissen van mensen die rechtstreeks bij de kernramp betrokken waren. De zoon van Viktor Brjoechanov bijvoorbeeld. Brjoechanov was directeur van de kerncentrale toen het ongeluk gebeurde. Hij werd gearresteerd en veroordeeld tot 10 jaar cel. 

Zijn zoon Oleg leeft nu nog steeds met de erfenis van zijn vader. Hij herinnert zich de nacht van de kernramp nog goed. “Mijn vader kwam na 24 uur terug thuis, en het leek alsof hij 15 jaar ouder was geworden”, zegt hij.

Bekijk hieronder een fragment met Oleg Brjoechanov en lees voort onder de video:

“Brjoechanov is eigenlijk een slachtoffer geworden van het systeem”, legt Sergei Parasjin, de adjunct-directeur van de kerncentrale uit in de documentaire. Parasjin was de partijleider in de kerncentrale, hij moest ervoor zorgen dat de beleidslijn van de Communistische Partij werd gevolgd. 

Die bestuursfunctie dupliceerde eigenlijk de functie van Brjoechanov. In elke instelling in de Sovjet-Unie was er zo’n parallelle hiërarchie: er was een directeur, maar ook de partij werd altijd vertegenwoordigd door een hooggeplaatste. 

In de praktijk had die partijleider ook meer te zeggen dan de officiële directeur. Ter vergelijking: naast de secretaris-generaal van de Sovjet-Unie (een functie die als laatste werd ingevuld door Michail Gorbatsjov) was er ook een president, maar die had een louter ceremoniële rol. Later smolt Gorbatsjov de twee functies wel samen, en liet hij zich verkiezen tot president van de Sovjet-Unie.

Parasjin was dus deel van de Partij en bleef daarom buiten schot. “Ze zochten steeds een schuldige in de lagere regionen”, vertelt hij in de documentaire. “Maar ik ben ook schuldig, ik was ook deel van het bestuur.”

Na de val van de Sovjet-Unie in 1991 kwam Viktor Brjoechanov wel vervroegd vrij. Zijn zoon vertelt dat hij nooit veel met zijn vader over het ongeluk in Tsjernobyl heeft gesproken: “Ik wilde de diepe wonde niet meer openen”, zegt hij. Viktor Brjoechanov leeft nog, maar heeft een zware vorm van parkinson.

“Zijn verhaal is erg pijnlijk”, zegt Jan Balliauw. “Samen met de twee andere hoofdbeklaagden werd hij veroordeeld tot een zware straf. En inderdaad, hij droeg wel verantwoordelijkheid. Maar de belangrijkste reden voor de ontploffing in Tsjernobyl is een ontwerpfout in de reactor. Dat heeft de Sovjet-Unie nooit openlijk willen toegeven.”

Valentin en Aleksander Koepni zijn ook allebei nauw verbonden met Tsjernobyl. Valentin was de directeur van de sarcofaag over de ontplofte reactor nummer 4. Die werd gebouwd in 1986, om te voorkomen dat er straling in de lucht bleef komen. In 2016 werd over die sarcofaag een gigantische, glimmende nieuwe overkapping geschoven.

Zijn zoon Aleksander werkte ook in de kerncentrale begin jaren 90 en 2000. Hij is stralingsdeskundige. Hij stippelde routes uit door het puin van de reactor. Zo kon hij ook mee in kaart brengen waar de grootste radioactieve hotspots zijn in de sarcofaag.

Vader en zoon Koepni zijn allebei blootgesteld aan grotere hoeveelheden gammastraling, maar wel binnen de normen van wat toen was toegelaten. Beiden zijn in goede gezondheid. De vraag wordt hen gesteld of het niet gevaarlijk is om te werken in zo’n hogestralingsomgeving. “Wat dan met speleologen? Zij zijn volgens mij ook een beetje gek. En bergbeklimmers? Lopen zij minder risico?”, vraagt Aleksander Koepni zich af.

Bekijk hieronder een fragment met Valentin en  Aleksander Koepni en lees voort onder de video:

De overkapping die nu over reactor nummer 4 is geschoven, biedt bescherming voor de komende 100 jaar. Maar Valentin Koepni heeft er zijn bedenkingen bij. “Wat zal er gebeuren in die 100 jaar? Daar is geen plan voor”, vertelt Jan Balliauw. 

“Valentin Koepni vindt dat ze eigenlijk nu moeten beginnen met het ontmantelen van de reactor. Dat ze al het puin moeten opruimen dat nog onder de eerste overkapping zit. Maar dat kost handenvol geld en dat is er niet. Voor de komende 100 jaar zitten we dus wel veilig. Maar de vraag is: wat doen we daarna?”