Podvis: Wordt corona in Afrika de zoveelste ziekte of een sociaal-economische ramp?

Op 14 februari dook het coronavirus voor het eerst op in Afrika, in Egypte. Ten zuiden van de Sahara kwam de eerste besmetting in Nigeria. De ziekte was voor één keer niet ergens ontdekt in een obscuur dorpje in de brousse. Ze is meegebracht met rijke Afrikanen op de terugweg van Europa of de Verenigde Staten. Dat er na meer dan twee maanden nog altijd maar zo'n 30.000 besmettingen zijn gemeld, is opmerkelijk. Wetenschappers hebben er verschillende theorieën over en zijn het er ook niet over eens of het virus even fel om zich heen zal grijpen als in Europa of de VS.

Professor Wim Van Damme van het Tropisch Instituut in Antwerpen zit als specialist in de publieke gezondheidszorg in het corona-coördinatieteam van de Congolese regering in Kinshasa. Hij spreekt van een combinatie van verschillende factoren. Mogelijk wordt de ziekte onder andere minder snel verspreid omdat de bevolking veel jonger is in Afrika. Maar hij denkt wel dat corona op grote schaal zal doorbreken, ook in rurale gebieden.

Niet de ziekte zelf vindt de dokter een groot probleem, wel de "collateral damage". "Mensen zijn in paniek door de berichten over corona. Ze vermijden, terecht, om naar ziekenhuizen of gezondheidsposten te gaan voor andere aandoeningen. Daardoor riskeren er meer mensen ziek te worden en zelfs te sterven aan bijvoorbeeld malaria, luchtwegeninfecties of complicaties bij de bevalling. "

De grote vrees is dat de epidemie gaat toeslaan in dichtbevolkte steden of in rurale gebieden waar de gezondheidsdiensten nog veel minder middelen hebben dan in de hoofdsteden. Wij vroegen aan een plaatselijke dokter, Jules Diaka van de ngo Memisa, in het plaatsje Kingandu nabij Kikwit in Congo, hoe het ziekenhuis er daar voor staat. "Hier is de bevolking geïnformeerd. We meten de temperatuur , we hebben het personeel opgeleid. Alleen het beschermingsmateriaal is een probleem. Er zijn wel enkele mondmaskers, maar dat is het ongeveer."

"Waar moet ik mijn voedsel halen als ik niet meer naar buiten mag? We hebben nu al geen voorraad in huis!" Hippolyte Tamiley in de wijk Limete in Kinshasa is slechts een van de velen in Afrikaanse steden die bang zijn voor de beperkende maatregelen tegen corona. In Kinshasa is een volledige lockdown uiteindelijk teruggeschroefd. Elders, zoals in Lagos in Nigeria, waren er zelfs rellen tegen de maatregel.  In Lagos zou de lockdown op 3 mei worden versoepeld. 

Professor Tom De Herdt van het Instituut voor Ontwikkelingsbeheer van de Universiteit Antwerpen ziet veel nadelen in het afsluiten van grote steden. "Het zou veel dodelijker zijn, omdat er weinig voedselreserves zijn. Mensen kopen hun voedsel van dag tot dag omdat ze maar een inkomen hebben van dag tot dag." Bovendien is het gewone leven nu al veel zwaarder geworden omdat er minder voedsel voorhanden is en het is daardoor ook veel duurder geworden.   

We hebben het gezien in Brazilië, Hongarije en de VS. Leiders met een autoritair trekje die de coronapandemie wegwuiven als bedrog of die de parlementaire democratie uithollen en meer macht naar zich toe trekken. "Dat zien we ook in Afrika, in landen zoals Oeganda of Togo, die als autoritair of minder democratisch worden bestempeld", zegt onderzoeker Valérie Arnould van het Egmontinstituut en de KU Leuven.  

Nauwelijks enkele maanden geleden trok Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen op haar eerste buitenlandse reis naar Afrika (foto onder, met de Ethiopische premier en nobelprijswinnaar Abiy Ahmed). Ze noemde het  "een continent met de sterkst groeiende economieën, met enorme ambities en ook met enorme noden. " Hoewel Afrika al een tijdlang een speelbal is van nieuwe grootmachten als China en Rusland, wil de Europese Unie ook na de coronacrisis een voet tussen de deur blijven steken.

"Cultureel, politiek en economisch blijven we hier een heel belangrijke speler", zegt Europees ambassadeur Bart Ouvry vanuit Bamako in Mali. Daar heeft de Europese Unie ontwikkelingsprojecten en zijn er trainingsmissies van de VN en het Franse leger.  Maar is er wel voldoende geld en solidariteit, als het zelfs nauwelijks lukt voor het zuiden van Europa? "De nood zal na deze crisis groter zijn. De internationale handel heeft een knauw gekregen en de grondstoffenprijs is nu al aan het dalen. Dat doet de plaatselijke voedselprijzen stijgen. Hoe je die hulp financiert is een politieke kwestie. De schuldverlichting voor de armste landen is een feit. En de Europese Commissie is er in elk geval van overtuigd dat je beter meer inspanningen levert dan minder inspanningen."

Tom De Herdt ziet deze crisis in Afrika als een kans. Nu is voor hem het ogenblik gekomen om echt naar het zo lang beloofde cijfer van 0,7 procent ontwikkelingssamenwerking te streven. "Na tien jaar aftakeling van de internationale samenwerking, onder meer onder de Amerikaanse president Trump en door andere factoren, is de wereld nu hopelijk wijs genoeg om de kosten-batenalanyse te maken, bijvoorbeeld op het vlak van klimaatplannen." Ook aan de stroom van illegale financiële transacties moet volgens hem een einde komen. "Dat hebben we hier zelf in handen, daarvoor moeten we niet ter plaatse gaan. "

De coronacrisis kan in Afrika vele kanten uit. Valérie Arnould vreest op dit moment meer voor de mensenrechtensituatie in de Verenigde Staten en Europa, omdat er een populistische reactie kan komen tegen overheden uit ontevredenheid over de coronamaatregelen.  "Maar als in Afrika er grotere sterftecijfers komen dan wat we nu zien, dan kan de mensenrechtensituatie wel drastisch achteruitgaan. "

"Niemand heeft een glazen bol", zegt Wim Van Damme. "Corona is een ernstig probleem maar zal volgens mij niet erger zijn dan de bestaande ernstige ziektes zoals malaria, tuberculose en AIDS. Het is natuuurljk een bijkomend en wellicht blijvend probleem, maar ik denk niet dat het de maatschappij in Afrika fundamenteel zal ontwrichten. Al blijft alles heel onvoorspelbaar."