3 miljoen jaar oud skelet uit Antwerpse haven nieuw puzzelstuk in evolutie van walvissen

In februari 2013 ontdekte paleontoloog Stijn Goolaerts van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) in Brussel een goed bewaard fossiel walvissenskelet in de bouwput van de Kieldrechtsluis in de Antwerpse haven.

Na een onderzoek door een internationaal team wetenschappers onder leiding van Guillaume Duboys de Lavigerie (KBIN, Universiteit Luik) en Felix Marx (Te Papa Museum, Nieuw-Zeeland) blijkt het om een compleet nieuwe soort echte walvis te gaan die 3 miljoen jaar geleden in het Antwerpse rondzwom.

De nauwste nog levende verwanten van de Antwerpibalaena liberatlas - de sterk bedreigde Noordkaper, waarvan er naar schatting nog maar zo'n vierhonderd over zouden zijn, en de Groenlandse walvis - zijn eveneens echte walvissen waarvan de evolutielijn begon omstreeks 20 miljoen jaar geleden. 

De echte walvissen of Balaenidae zijn een kleine familie van baleinwalvissen met vier soorten in twee geslachten. Hun naam danken ze aan Engelse walvisvaarders die ze ‘right whales’ noemden, omdat het hun favoriete prooidieren waren en ze veel olie en traan bevatten. Ze zijn de oudste groep baleinwalvissen die we kennen. Maar door een gebrek aan goed gedocumenteerde vondsten is er weinig bekend over hun evolutie. 

_{(Lees verder onder de foto)}

Het vrij complete skelet van de Antwerpibalaena liberatlas levert nu nieuwe informatie en inzichten op, onder meer over hun 'stijve nek'. Bij de huidige noordkapers - Noordkaper, Zuidkaper en Grote Oceaannoordkaper - en de Groenlandse walvis zijn de nekwervels helemaal aan elkaar gegroeid. Dat zorgt voor een betere ondersteuning van de kop, die bij echte walvissen een derde van de lichaamslengte inneemt. 

Antwerpibalaena had al een stevige nek, maar niet zo uitgesproken als bij de noordkapers vandaag: bij het skelet uit de Kieldrechtsluis zat de atlaswervel nog los, vandaar zijn soortnaam liberatlas. De paleontologen stelden bij het nieuwe skelet wel al peddelachtige flippers vast, een ander typisch kenmerk van de recente echte walvissen. 

Antwerpibalaena was tussen 9,5 en 12 meter lang. De nieuwe vondst is een stuk kleiner dan de recente vertegenwoordigers (15 à 20 meter), maar ook kleiner dan enkele oudere noordkapers. “De evolutie van de lichaamsgrootte blijkt dus geen rechte lijn van kleine naar grotere walvissen, maar een complexer verhaal”, zegt paleontoloog Olivier Lambert (KBIN) die meewerkte aan de studie. “Het blijft voorlopig gissen waarom sommige noordkapers kleiner werden. Misschien omdat ze in andere mariene regio's leefden, in ondiepere en meer afgesloten wateren.”

De nieuwe walvis draagt de naam van de stad Antwerpen in haar naam, omdat de Antwerpse ondergrond bekend staat als een waar walvissenkerkhof. Na meer dan 150 jaar opgraven en onderzoeken doen wetenschappers er nog altijd belangrijke ontdekkingen.

De studie werd gepubliceerd in het vaktijdschrift Journal of Systematic Palaeontology.