Waarom geloven mensen in complottheorieën?
De maanlanding is opgenomen in een tv-studio, de Verenigde Staten zitten zelf achter 9/11, en 5G veroorzaakt corona. Waarom hechten mensen geloof aan dat soort complottheorieën?
Het was een vreemde reactie, op de Facebook-pagina van de stad Dendermonde. Daar was aangekondigd dat iedere bewoner binnenkort een mondmasker in de bus zou vinden. “Akkoord. Maar hoe weten we het verschil tussen mondmaskers van de overheid, en de mondmaskers met verdovingsmiddel die gebruikt worden door inbrekers?” Of hoe we geneigd zijn te geloven dat onze medemens het slecht met ons voor heeft.
“Het is logisch dat we complotdenken”, zegt gedragswetenschapper Jan-Willem van Prooijen van de Vrije Universiteit Amsterdam. “Complottheorieën hebben namelijk evolutionair nut.”
In de tijd dat wij nog leefden als jagers en verzamelaars was de kans vrij groot dat je door een vijandige groep om het leven werd gebracht. “Als er iets angstigs gebeurt, is je natuurlijke reactie om jezelf te beschermen door op je hoede te zijn en van het slechte uit te gaan”, zegt de gedragswetenschapper. “Mensen hebben daarom de neiging andere groepen te wantrouwen en hen de schuld te geven.”
Het lijkt alsof er – sinds de komst van het internet – steeds meer complottheorieën zijn. “Maar complottheorieën waren er altijd al”, volgens Van Prooijen. In de middeleeuwen werden epidemieën verklaard door te beweren dat Joden de watervoorzieningen zouden hebben vergiftigd.
Reactie op angst
Ook nu willen complotdenkers een schuldige aanwijzen voor het ontstaan van een pandemie, zegt Van Prooijen. Soms luidt het dat de VS zelf achter de aanslagen van 9/11 zitten. En deze maanden zeggen aanhangers van complottheorieën dat de ziekteverschijnselen bij Covid-19 niet komen door het coronavirus, maar door de 5G-straling. “Ze wijzen naar de overheid die de uitrol van het 5G-netwerk erdoorheen drukt”, zegt de gedragswetenschapper. “Het is moeilijk je te wapenen tegen toeval of tegen iets onzichtbaars als een virus, maar je kunt je wel wapenen tegen een concrete vijandige groep, zoals de politiek.”
Complotdenken is dus vooral een reactie op angst, volgens Van Prooijen. Als mensen bang zijn, hebben ze eerder de neiging complottheorieën te omarmen.
Denk aan de ‘flat earth theory’, de theorie dat de aarde plat zou zijn en dat de wetenschap ons daar al jaren over voorliegt. “De aanhangers beweren dat elke foto van de NASA van de aarde gefotoshopt is. Dat is onzin, natuurlijk.”
Dat betekent volgens hem niet dat complottheorieën per definitie onwaar zijn. Het is een onbewezen theorie. “Het Watergate-schandaal begon ook als complottheorie. Stel dat jij in 1973 had geroepen dat president Nixon persoonlijk betrokken was bij het afluisteren van de Democraten. Dan was je op dat moment – volgens de wetenschappelijke definities – nog een complotdenker.” Later is het door journalisten bewezen en dan spreek je niet meer van een theorie, maar van een bewezen complot.
Iedereen schijnt in enige mate aan complotdenken te doen. Dé complotdenker bestaat dus niet. Van Prooijen: “Maar we zien wel dat mensen met bepaalde eigenschappen er gevoeliger voor zijn, zoals mensen die goedgelovig zijn of geloven in paranormale verschijnselen. Maar ook mensen die lager opgeleid zijn of de politieke extremen, links en rechts, geloven vaker in complottheorieën.”