Direct naar artikelinhoud
AntivaccinbewegingCoronavirus

Covid-19 is de doodsteek voor de antivaxers, dachten we. Het tegendeel is waar

Twee vrouwen tonen hun antivaxborden tijdens een demonstratie in Washington.Beeld AFP

Het leek over en uit voor de antivax nu corona aan de hele wereld pijnlijk duidelijk maakt hoe noodzakelijk vaccins zijn. Maar zo eenvoudig is het niet. ‘Het zijn gouden tijden voor complotdenkers.’

Dat het toch wel écht een pittig virus is, schreef Aline* enkele weken geleden op de Facebook-groep Vaccinvrij. “Ik ben er echt zó ziek van geweest. Ik kan me voorstellen dat dit voor mensen met een iets zwakkere gezondheid wel degelijk een groot gevaar kan vormen.” 

De antivaccinbeweging leek halverwege maart toch enkele rake klappen te krijgen. Want hoe krijg je de boodschap verkocht dat corona een onschuldig griepje is dat je met vitamine C de baas kan blijven, als overal ter wereld de diensten intensieve zorg uitpuilen? Hoe kun je blijven volhouden dat vaccins des duivels zijn, terwijl de hele maatschappij plat ligt omdat net dit ene vaccin niet bestaat? 

In Italië was de antivaxbeweging in alle debatten over corona volgens de viroloog Roberto Burioni “virtueel verdwenen”, zo wordt hij geciteerd op France24. In Frankrijk, waar een rondvraag uit 2018 aangaf dat een op de drie “vaccins niet veilig acht”, leert een nieuwe enquête dat ‘amper’ 18 procent van de ondervraagden een coronavaccin zou weigeren. “Mocht er morgen een vaccin beschikbaar zijn, dan zal iedereen daar op springen”, verkondigde Laurent-Henri Vignaud, die meeschreef aan een boek over de geschiedenis van de Franse antivaxbeweging. 

Toch is de beweging geenszins een stille dood aan het sterven. “We zien dat ze actief blijven”, zegt epidemioloog Pierre Van Damme (UAntwerpen). “Er blijven allerlei complottheorieën circuleren. Die gaan soms echt de ratio voorbij. Dat het coronavirus een complot is bijvoorbeeld. Dat er helemaal geen virus circuleert, maar dat dit allemaal een manier is om mensen binnen te houden en te controleren. Te gek voor woorden.”

Ook zijn collega Corinne Vandermeulen (KU Leuven) ziet soms de vreemdste theorieën online passeren. “Dat het virus ontwikkeld zou zijn door de farmaceutische industrie, door de Chinezen. Ik schrik soms van de samenzweringstheorieën die mensen geloven. Al heb ik er geen idee van hoe wijdverspreid die ideeën zijn bij de Vlaamse antivaxgroepen.”

Persoonlijke vrijheden

Het kan ook subtieler. Zo springt de antivaxbeweging nadrukkelijk mee op de kar van de antilockdownsentimenten. “Zo keren ze zich tegen iedereen die probeert dit virus zo goed mogelijk in te dijken”, zegt Van Damme. Dan gaat het niet zozeer meer over vaccins, wel over ‘vrije keuze’ en ‘nefaste overheidsmaatregelen’.

In de Verenigde Staten bijvoorbeeld is de antivax wat dat betreft duidelijk getransformeerd tot ‘pro choice’ of ‘pro freedom’. Niet voor niets zitten ze mee achter de protesten tegen de lockdown die over het hele land opduiken. Zo werd in Sacramento vorige week vrijdag een rally  georganiseerd door de Freedom Angels Foundation, schrijft The New York Times. De organisatie is vooral bekend om haar verzet tegen de plannen van de staat Californië om enkele prikken te verplichten. Ook in New York, Colorado en Texas doken er protesten op waarbij antivaxers mee aan de knoppen zaten. Centrale boodschap: ‘persoonlijke vrijheden’ en een algemeen ‘wantrouwen tegenover de regering’.

“We merken dat de antivaxers en degenen die het einde van de lockdown willen, een gelijkaardige retoriek hanteren”, zegt Rupali J. Limaye in The New York Times. Hij bestudeert het gedrag rond vaccins aan de Johns Hopkins University. “Vaak gaat het over ‘individueel zelfmanagement’, het idee dat ze zelf in staat zouden moeten zijn om beslissingen te nemen, dat ze zelf kunnen beoordelen welke wetenschap juist of fout is en dat zij wel weten wat het beste is voor hun kind.”

Ook de Vlaamse antivax lijkt steeds meer voor die koers te kiezen. Op hun Facebook-groepen gonst het van de kritiek op de strikte maatregelen en verschijnen er dagelijks berichten over waarom het veel beter zou zijn om het virus zijn gang te laten gaan en tot een natuurlijke groepsimmuniteit te komen. Ook wordt steevast de ernst van Covid-19 geminimaliseerd en lijken ze nu al schrik te hebben voor de verplichting van een vaccin dat nog moet worden ontwikkeld. “Wat is hier in gevaar: ons aller gezondheid, of de democratie zelf?”, klinkt het onheilspellend in het e-Prikje van april, de nieuwsbrief van de vzw Preventie Vaccinatieschade die elke maand naar alle leden gaat. 

Slappe koord

Op 13 april stuurde Initiative Citoyenne, de Waalse en veel actievere tegenhanger van de vzw Preventieschade, een brief naar premier Sophie Wilmès (MR). Daarin vroegen ze haar uitleg over de “contradictorische” beweegredenen achter de lockdown, de motieven van de “zogenaamde experts” en de rol van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO).

“Het zijn natuurlijk gouden tijden voor complotdenkers”, zegt Van Damme. “De overheid heeft erg verregaande maatregelen moeten nemen. Dit is een ongeziene crisis en dat betekent dus dat het zowel voor wetenschappers en politici aftasten en zoeken is. Het is dansen op een slappe koord. Maar dat maakt dus ook dat je als overheid vatbaarder bent voor wantrouwen.”

Als vrijheden beknot worden, ontstaat er wrevel en achterdocht weet ook Vandermeulen. “Mensen voelen zich altijd tekortgedaan. Waarom mag dit wel en dat niet? Waarom wordt die regel ingesteld en de andere niet? We zijn het zo gewoon om ons leven te leiden zoals we willen, dat het erg ingrijpend voelt als daar plots een rem op komt.” 

Een demonstrant tijdens een antivaxbetoging in Washington. ‘We zijn het zo gewoon om ons leven te leiden zoals we willen, dat het erg ingrijpend voelt als daar plots een rem op komt.’Beeld AFP

Want uiteraard zullen sommige beslissingen achteraf niet de juiste blijken. Zullen sommige restricties te licht dan wel te zwaar bevonden worden. Wetenschap drijft op voortschrijdend inzicht, en laat dit nu net hetgeen zijn waar complotdenkers hun pijlen op richten. Want als ze nu iets beslissen dat eerder werd tegengesproken, dan moet daar iets achter zitten? Toch?

Net daarom is het volgens Vandermeulen zo belangrijk dat zowel de wetenschappers als de politici hun beslissingen voldoende duiden en transparant zijn. Elke zweem van achterkamerpolitiek of gekonkelfoes kan groepen zoals de antivax mee de wind in de zeilen geven. “De experts van pakweg de GEES (Groep van Experts belast met de Exit-Strategie, SV) beseffen dat”, zegt Vandermeulen. “Maar de politici? Dat weet ik niet. Een aantal zijn naar mijn gevoel toch nog vaak bezig met hun eigen discussies en profilering. Terwijl het absoluut hun taak is om iedereen mee te krijgen en om duidelijk en helder beslissingen te motiveren.”

Ver-van-je-bedshow

Ze had het gehoopt, geeft Vandermeulen toe, dat dankzij corona het grote publiek meer dan ooit de waarde van een vaccin zou inzien. “Maar ik weet niet of dat het geval is. Het gaat toch vooral over hoe mensen zich voelen, hoe ze de regels kunnen interpreteren, wat al dan niet is toegelaten... Terwijl: laat er geen twijfel over bestaan, zonder vaccin zal het bijzonder moeilijk zijn om het virus onder controle te krijgen en zullen we de maatregelen nog lang moeten aanhouden.”

In de tussentijd hoeven we ons gelukkig nog geen zorgen te maken over de Vlaamse vaccinatiegraad. Zelfs niet in coronatijden. Kind en Gezin sloot weliswaar tien dagen de deuren, daarna werd meteen een inhaalbeweging ingezet. “In april hebben we 25 procent meer vaccinaties uitgevoerd dan in dezelfde maand vorig jaar”, zegt woordvoerster Nele Wouters. “Maar we hadden die tien dagen nodig om onze werking te herzien en vaccinaties op veilige afstand te kunnen garanderen. Anders durfden de mensen niet meer komen en hadden we wel een achteruitgang opgetekend. Nu hebben we dat kunnen counteren.” 

Ook de Vlaamse overheid heeft duidelijk het signaal gegeven dat vaccins een topprioriteit zijn. Niet voor niets worden de leerlingen van het vijfde leerjaar voor één dag terug op school verwacht om hun mazelenprik te krijgen.

Zal de antivax erin slagen om het overheidswantrouwen te voeden? Of zal de crisis net het belang van vaccins in de verf zetten? De tijd zal het uitwijzen, al is Van Damme optimistisch. “Een van de redenen waarom sommige mensen de voorbije jaren wat nonchalanter met vaccins omsprongen, was omdat infectieziekten in de vergetelheid waren geraakt. Polio, difterie... De mensen kennen dat, gelukkig, niet meer. Nu weet iedereen wat ‘groepsimmuniteit’ is of wat we bedoelen met het ‘reproductiecijfer’. Een op de vier Vlamingen kent iemand die corona heeft doorgemaakt, dan is het geen ver-van-je-bedshow meer.”

* Aline is niet haar echte naam.