‘Dat hele winkelhieren, daarmee schieten we ons in eigen voet’

We treffen Peter De Keyzer en Bea Cantillon op de dag dat de OCMW’s in de kranten aan de alarmbel trekken: ze worden overspoeld door vragen om hulp door mensen bij wie het water aan de lippen staat.

Dit is nog maar het topje van de ijsberg, meent Cantillon. “We staan voor een geweldig armoedeprobleem, dat stilaan zichtbaar wordt. Een groot deel van de bevolking heeft een huis, een tuin en een job die ze nog kunnen uitoefenen. En het geld dat ze niet aan restaurants, kleren of kappersbezoeken kunnen uitgeven, hebben ze bespaard. Dat is een heel ander verhaal dan van de mensen die aan de andere kant staan.”

Opvallend is dat veel mensen die nu hulp vragen, voor de eerste keer bij een OCMW aankloppen.

Bea Cantillon: “Ja, en bij de voedselbanken ook. Wie zijn deze mensen? We weten het eigenlijk niet, de onderzoekswereld is volop in actie geschoten om dat te achterhalen. Maar de tijdelijk werklozen zijn vooral te vinden in de laagst betaalde sectoren die ook het laatst zullen opstarten, zoals de kunstensector en de horeca. Wie met een minimumloon terugvalt op 70 procent, belandt onder de armoedegrens. Zij hebben geen enkele marge en komen heel snel in de problemen.

“Er is te weinig oog voor mensen in armoede: de overheid heeft beslist dat hypothecaire leningen tijdelijk opgeschort kunnen worden, maar de huur niet. Die onderlaag wordt al jaren onvoldoende beschermd, maar nu is het heel zichtbaar omdat zoveel mensen daar belanden.

“Maar het is meer dan alleen een financieel probleem. Voor deze mensen is de toekomst zeer onzeker. Ze ervaren de lockdown ook als veel zwaarder omdat ze klein wonen of alleenstaande ouder zijn. Ze hebben misschien geen tuin om mensen veilig te ontvangen. De laatste twee maanden waren voor iedereen emotioneel moeilijk, en deze overgangsfase misschien nog meer. Zeker voor mensen met angst en geldzorgen hakt deze periode er zwaar in.”

Een treffend beeld afgelopen week waren de wachtrijen voor de Action en Primark.

Peter De Keyzer: “Dat zijn winkels waarop neergekeken wordt door sommige mensen die in hippe koffiebars vertellen dat ze lokaal shoppen en hun premiumvlees kopen bij de slager in de buurt. Nu zien we dat dit soort winkels voor bepaalde mensen nodig is.”

Cantillon: “Ik ben maandag met de fiets langs de Meir gereden, daar stonden mensen aan te schuiven voor het Kruidvat. Dat zijn mensen die geen marge hebben, die vaak geen internet hebben om online te winkelen en die staan te wachten om goedkope shampoo te kopen. Kleren uit de Primark verslijten sneller, dus die mensen hebben ook vaker nieuwe kleren nodig.”

Hoe groot is de economische schade?

De Keyzer: “Wat ik allereerst vaststel, is een grote kloof tussen ondernemers en politiek. Die laatste onderschat volgens mij de crisis, net als de Nationale Bank en het Planbureau. Zij gaan uit van een grote krimp, waarna de economie weer opveert.”

Toch stelden collega-economen enkele weken geleden vast dat de schulden die we nu maken, zullen verdampen als de economie sneller groeit dan de rente die we op die schulden moeten betalen.

De Keyzer: “Voor mij is dat uitgesloten. Zo’n V-vormig herstel gaat uit van een tijdelijke crash, waarbij niemand failliet gaat of zijn job verliest. Maar het herstel zal veel trager zijn. De groei die de schulden moet doen verdampen, zal niet komen.

“Mensen denken soms dat de economie als een machine is: je zet die een paar weken af en dan start je ze weer op. De machine hapert even, maar is daarna vertrokken. Zo werkt het niet. De economie is als een lichaam: als je die een paar weken zonder zuurstof zet, sterft die af. Je kunt reanimeren zoveel je wil, sommige delen zullen nooit meer herstellen.”

Dat de prognoses nu veel pessimistischer zijn, heeft dat te maken met het feit dat de weg uit de lockdown veel moeizamer is dan we een maand geleden nog dachten?

De Keyzer: “Dat is inderdaad het verschil. Alles wat je leest over groepsimmuniteit, is teleurstellend. En wie al corona heeft gehad, is misschien niet eens immuun. Aan een vaccin zijn we nog lang niet toe, en als het er is, wie gaat het dan eerst krijgen?

“Ik vergelijk het met een kernexplosie. De lichtflits: dat was de pandemie, de lockdown en de onmiddellijke schade voor de economie. Maar dan volgt de naschok: de bedrijven die niet zullen overleven in de anderhalvemetereconomie. Ik passeerde deze morgen een koffiebar die nu takeaway organiseert. Aan het raam hangt een bordje: maximaal 49 personen toegelaten. Dat cijfer is doorstreept, er staat nu ‘maximaal 3’.”

Volgens berekeningen van de Nationale Bank zal de werkloosheid verdubbelen tot 10 procent.

Cantillon: “Dat zal zich vooral laten voelen op een arbeidsmarkt die al problemen had met mensen die laaggeschoold zijn en die niet over de vaardigheden of mogelijkheden beschikken om mee te draaien in deze hoogtechnologische wereld. Deze crisis gaat dat probleem uitvergroten op een ongeziene schaal.”

De Keyzer: “Wie de afgelopen weken kon blijven werken via Zoom of Google Hangout, is relatief veilig. Maar er zal een grote kaalslag zijn in alle sectoren die het moeten hebben van nabijheid: de horeca, de entertainmentindustrie, pretparken, luchtvaart en toerisme. Ik heb nog geen Belgische cijfers gezien, maar in Washington D.C. gaan ze ervan uit dat één op de drie restaurants die nu gesloten zijn, nooit meer zullen heropenen.

“De 250.000 mensen die hier de komende maanden hun werk definitief gaan verliezen, zullen niet bijdragen tot het herstel. De toekomst is digitaal en vereist werknemers met andere vaardigheden. Wie takeaway wil organiseren of een app nodig heeft om afspraken vast te leggen, gaat geen werk verschaffen aan een winkelbediende of een ober.

“Ook faillissementen zijn een hele grote bezorgdheid. Bedrijven zijn als spinnen in een web, die zelf goederen of diensten leveren en bestellen.”

Is de onzekerheid niet minstens even schadelijk voor de economie? Mensen zitten op hun geld.

De Keyzer: “Absoluut, en ook dat is een vicieuze cirkel. Ik heb liever dat iemand zegt: dit gaat nog tien jaar moeilijk zijn, maar als we allemaal een inspanning doen, komen we er door. Nu gaan we van ‘maar een griepje’ naar een korte lockdown tot een grote crisis. Die voortdurende bijstelling maakt mensen wanhopig.”

Hoe zouden jullie het herstelbeleid aanpakken?

De Keyzer: “De vraag is: hoe gaan we met die zwakke profielen om? De belasting op arbeid is heel hoog, wat betekent dat je voor een bedrijf meteen productief genoeg moet zijn om die belastingdruk waard te zijn. Wie dat niet kan, zal geen werk vinden. Financier een loonlastenverlaging desnoods een stuk met een belasting op luxegoederen of consumptie. Die jobs zullen vanzelf ontstaan als we de juiste randvoorwaarden creëren. In Nederland lukt het wel.”

Cantillon: “Ik deel uw analyse over de omvang van de crisis maar ik denk dat het fout is om terug te grijpen naar het oude mantra: lagere arbeidskosten, activering en flexibilisering. We proberen dat al jaren, en dat is nergens succesvol gebleken in het creëren van jobs voor laaggeschoolden. Ja, in Nederland is de tewerkstelling veel hoger dan bij ons, maar ook daar bestaat het probleem nog. En ze betalen er een grote prijs voor. De flexibilisering daar heeft veel jobs gecreëerd zonder bescherming.”

Afgelopen week ging een brief viraal van een ontslagen orderpicker bij Aveve die klaagde over de precaire arbeidsomstandigheden als interimmer. Het zijn ook de interimmers die nu vaak geen recht hebben op een uitkering.

De Keyzer: “Die man was ook een militant van PVDA. Maar het kan niet de bedoeling zijn dat iemand 30 jaar lang als orderpicker moet werken. Als we de eerste sport van de ladder die de arbeidsmarkt is, lager leggen, zullen daar ook zogenaamde hamburger- of snertjobs bijzitten. Dat is niet erg, op voorwaarde dat mensen daar niet in blijven hangen want dan krijg je er een ongelijkheidscrisis bij.

“We moeten zorgen dat mensen werken, eventueel in combinatie met een uitkering. Zo kunnen ze een sociaal netwerk opbouwen, vaardigheden leren, vormingen volgen. Dat is de beste manier om mensen te laten opklimmen naar meer kwalitatieve jobs. Daar verwacht ik inspanningen van de overheid en werkgevers.”

Samen met onder meer de befaamde Franse econoom Thomas Piketty ondertekende u, professor Cantillon, een open brief waarin gepleit wordt voor meer kwalitatieve jobs.

Cantillon: “Business as usual mag het niet langer zijn. Het moet meer zijn dan uitsluitend jobs voor de jobs. Ik pleit er zeker niet voor dat de overheid jobs moet creëren, maar er is in deze crisis een heel mooie term ontstaan: de essentiële beroepen. We hebben gezien hoe waardevol de zorgverleners en vuilnisophalers zijn voor de samenleving en de economie. We hebben allemaal gezien wat er gebeurt in de woon-zorgcentra: er is een tekort aan personeel. En wie wil daar nu gaan werken, voor die lonen? Die mensen zijn niet te vinden, heel simpel. Daar moeten we beter zorg voor dragen.

“Wat we ook moeten doen is kapitaliseren op alle initiatieven van solidariteit die we de afgelopen weken hebben zien opduiken, zoals de sociale werkplaatsen die mondmaskers naaiden. Het is essentieel dat we het sociale weefsel versterken. Mensen hebben de ideeën om waardevolle initiatieven te bedenken, en ze krijgen daar een goed gevoel bij.”

Hoe ziet u dat concreet? Een goed gevoel brengt geen brood op de plank.

Cantillon: “Nee, maar de sociale economie en bedrijven die maatschappelijke meerwaarde vooropstellen, doen dat wel. Daar moeten we postcorona op inzetten. Niet alleen de Primark, maar ook de kringloopwinkels zijn weer open. Mensen die opgeruimd hebben, kunnen daar hun spullen kwijt, laaggeschoolden kunnen daar aan de slag om die spullen een tweede leven te geven en mensen met een laag inkomen kunnen die daar kopen.

“Of kijk naar de initiatieven van Piet Colruyt die bijvoorbeeld een platform voor thuishulp ondersteunt. Zo bied je zinvolle antwoorden op die hardnekkige ondertewerkstelling van laaggeschoolden, op het probleem van de groeiende armoede bij gezinnen zonder werk én op de ecologische crisis.”

De Keyzer: “Ik hoor wat u zegt, maar we gaan die schulden niet terugbetalen door morgen honderd nieuwe kringloopwinkels te openen. Ik ben meer geïnteresseerd in de fruitboeren in Sint-Truiden die vandaag geen plukkers vinden en dus fruit moeten laten rotten. Wij hebben veel laaggeschoolde werklozen, en toch vinden zij die mensen niet. Hoe maken we het voor die werklozen aantrekkelijk om ook daar aan de slag te gaan? En de zorg is belangrijk, maar ik ben er niet van overtuigd dat iemand die opdient in een café over twee jaar een zorgkundige zal zijn.”

Cantillon: “Nee, maar misschien kan hij of zij wel opdienen in een verzorgingstehuis.”

De Keyzer: “Absoluut, maar de privésector is ook belangrijk: we moeten geld verdienen. Wat we zouden kunnen doen, is een lastenverlaging op arbeid, gekoppeld aan een btw-verhoging. Een ingevoerde iPad zal duurder zijn, mijn kapper goedkoper. Wie zal daar baat bij hebben? Arbeidsintensieve, binnenlandse sectoren.”

Als producten duurder worden, daalt onze koopkracht dan niet? En moeten we niet juist meer consumeren om de economie weer aan te zwengelen?

De Keyzer: “België is zo’n open economie dat als ik morgen iedereen 1.000 euro geef, er 400 euro verdwijnt naar buitenlandse webshops. Dat geld blijft niet hier. De beste garantie voor welvaart op lange termijn zijn jobs, scholing en een goede overheidsinfrastructuur. We moeten investeren in een aantrekkelijk economisch weefsel, via opleidingen, onderzoek en nieuwe ideeën. Op lange termijn is dat het allerbelangrijkste.”

Wie zal die rekening betalen?

De Keyzer: “Dat zal, zoals altijd, vooral de middenklasse zijn. Je hebt een grote groep mensen nodig van wie je een beetje kunt afpakken en die niet kan weglopen. Daar komt het op neer.”

Cantillon: “Dat is toch niet de boodschap die u nu de wereld moet insturen? Het antwoord moet zijn: de lasten zullen rechtvaardig gespreid worden. De ongelijkheid hier is nog altijd onaanvaardbaar groot.”

Is de sociale zekerheid de grote winnaar van deze crisis? De kans lijkt klein dat iemand daar nog aan zal durven raken.

Cantillon: “In het publieke debat is de sociale zekerheid lang verengd tot een hangmat voor langdurig werklozen, terwijl dat maar een klein segment is van dat systeem. Nu zien we: aha, de zorg hoort daar ook bij. En de ziekenhuizen. De tijdelijke werkloosheid die dankzij de vakbonden heel snel is uitgekeerd aan 900.000 mensen. De mutualiteiten die al die duizenden zieke mensen helpen met hun ziekenhuisfacturen. We horen daar niets van, wellicht omdat er zich geen problemen stellen. Mensen staan daar niet bij stil, maar dat is een ongelooflijke troef.

“De Britse premier Boris Johnson heeft deze week een prachtige speech gegeven: ‘Save the NHS (National Health Service)’. Een mooie slogan om mensen binnen te houden. Terwijl er jarenlang, ook door Johnson, is ingehakt en bespaard op diezelfde NHS, die nu een bron van fierheid is voor de natie. Het belang van collectieve actie als antwoord op zo’n crisis is nu heel duidelijk, en de sociale zekerheid is dan het middel bij uitstek.”

De Keyzer: “In de VS krijgen al die mensen die nu voor het eerst een werkloosheidsuitkering vragen zes maanden hulp, daarna moeten ze hun plan trekken. Het land heeft een flexibelere economie, maar als ze inzakt, is er geen reddingsboei. Hier is het omgekeerd: we hebben een kussen dat de val beperkt, maar die bemoeilijkt vaak ook het hernemen van de conjunctuur. We moeten opletten dat we een miljoen mensen niet permanent aan de rand van de samenleving parkeren.”

Ive Marx waarschuwde vorige week in De Tijd ook: ‘We zijn afkerig van hervorming. Alles is gestut langs alle kanten, zodat het proces van creatieve destructie zich hier niet kan voltrekken.’

De Keyzer: “België heeft het heel moeilijk om met verandering om te gaan. We zijn een van de laatsten geweest die de koolmijnen nog subsidieerden, en in de staal- en automobielindustrie was het net zo. E-commerce is hier zo lang mogelijk door de Unizo’s van deze wereld tegengehouden, met als gevolg dat elke keer dat jij een pakketje bestelt bij bol.com, je geen Belgische maar een Nederlandse laaggeschoolde werk verschaft. En bpost kan vandaag niet volgen terwijl we niet meer bestellen dan de Nederlanders. Ik vrees dat we ook nu veel sectoren palliatief zullen blijven ondersteunen.”

Wie moeten we loslaten?

De Keyzer: “De kleinhandel, de winkels op de Meir. In Nederland is de kaalslag in de retail tien jaar geleden al gebeurd. Ook kantoren zullen veranderen. Ik kan me niet inbeelden dat al die mensen die zes maanden thuis hebben gewerkt, ooit nog gaan terugkomen.”

Cantillon: “Die grote kantoorgebouwen, daar gaan ze andere bestemmingen voor moeten zoeken.”

De Keyzer: “Sommige bedrijven gaan weg, maar er gaan nieuwe in de plaats komen. We zijn geneigd enkel het verlies te zien, maar als we morgen alle restaurants een premie geven om de komende tien jaar door te komen, dan gaan al die nieuwe, moderne en digitale bezorgsystemen nooit de markt op geraken.

“We vergeten de opportuniteiten die deze crisis biedt. Alles wat te maken heeft met digitalisering, zoals lesgeven op afstand, zal in een stroomversnelling komen. We zullen meer mensen nodig hebben in de bezorgsector en de sorteercentra. We hebben mensen nodig die vergaderzalen en restaurants Covid-proof maken en schoonmaken tussen twee shifts. Als mensen toch niet op reis gaan, dan kunnen ze hun geld uitgeven aan de heraanleg van de tuin of hun huis laten isoleren.

“Je zou heel het openbaar vervoer kunnen herdenken: hoe maak je trams en bussen Covid-proof? Hier in Antwerpen zie ik op de busstroken gigantische dieselbussen rijden waar drie, vier man op zit. Maak daar een fietsstrook van en laat die bussen op de weg rijden, er is toch geen volk op de baan.”

Cantillon: “Kies voor kleinere busjes, dan kun je meer chauffeurs aanwerven.” (lacht)

De Keyzer: “Ja, zoiets.”

En dan is er de luchtvaart – over staatssteun aan Brussels Airlines lopen de meningen uiteen.

Cantillon: “Daar speelt natuurlijk ook het belang van een nationale luchthaven in het centrum van Europa. Maar staatssteun moet voor mij gekoppeld worden aan milieuvoorwaarden.”

De Keyzer: “Vanuit een bedrijfseconomische logica is steun aan Brussels Airlines money down the drain. Strategisch is het natuurlijk een ander verhaal. De vraag is: als Brussels Airlines er morgen niet meer is, zal iemand anders wel die vluchten aanbieden en de luchthaven als uitvalsbasis gebruiken. Het is niet omdat Brussels Airlines verdwijnt, dat Brussel onaantrekkelijk wordt. Het grotere verhaal daarachter is dat we zelf veel strategische assets hebben verkocht aan het buitenland. De luchthaven zelf is in handen van pensioenfondsen, onze luchtvaartmaatschappij is een dochter van een Duitse maatschappij, onze banken zijn voor de helft in buitenlandse handen en onze energie is Frans. In Frankrijk of Nederland speelt dat veel minder.” 

Zal die dynamiek keren? De mondmaskersaga heeft ons toch doen beseffen wat de risico’s zijn van die buitenlandse afhankelijkheid.

Cantillon: “Onze economie is open en dat zal zo blijven. Het antwoord is dus niet: we plooien ons terug op ons kleine landje en gaan zelf mondmaskers maken. We moeten voluit de Europese kaart trekken. Ik hoop toch echt dat we bij de volgende crisis van deze orde Europees georganiseerd zijn. Maar ik zie hoopvolle tekenen. De Europese Commissie heeft het initiatief genomen om het systeem van tijdelijke werkloosheid in de lidstaten te ondersteunen. SURE heet dat systeem, en voor deze crisis was dat totaal ondenkbaar.”

De Keyzer: “Ik ben minder optimistisch. Europa is snel de tweede viool beginnen spelen in deze crisis, terwijl de grote landen het initiatief naar zich toe trekken. Frankrijk mag, aangemoedigd door Eurocommissaris Margrethe Vestager, 10 miljard euro pompen in een inefficiënte Air France. Dat land is bereid elke industrie te garanderen die niet te heet of te zwaar is. Ik zeg niet dat België op zichzelf moet terugplooien, maar ik vrees dat we zullen wakker worden in een Europa waar de grote landen dat wel doen. Nog iets: zolang er geen Europees tracking- en tracingsysteem bestaat, zal verkeer en toerisme doorheen Europa onmogelijk zijn.”

Cantillon: “Voilà, daar zeg je het. Daarom ben ik hoopvol: er is geen alternatief, behalve een gezamenlijk plan. U hebt gelijk, Europa is te laat in gang geschoten. Maar we moeten kijken naar de hoopvolle bewegingen en de ideeën mee in die richting stuwen.”

De Keyzer: “Mijn punt is vooral dat een eengemaakte markt de beste garantie is voor de Belgische welvaart. Dertig procent van onze lonen wordt betaald door wat we verkopen aan de rest van de wereld. Als de Fransen zeggen: achetons français, en de Duitsers doen hetzelfde, dan hebben we een groot probleem. We kunnen niet concurreren tegen bedrijven die staatssteun krijgen.”

Cantillon: “Dat betekent dan ook dat we zelf niet mogen zeggen: koop Belgisch.”

De Keyzer: “Zeker niet. Dat hele ‘winkelhieren’, daarmee schieten we ons in eigen voet. We moeten aansluiting zoeken bij kleine, open economieën die met dezelfde problemen geconfronteerd worden, zoals Denemarken, Luxemburg en Ierland.”

Gelooft u in voor en na corona? De Oostenrijkse historicus Walter Scheidel stelt dat iedere grote crisis de kloof tussen arm en rijk heeft verkleind. Ook hier was dat zo: na de Eerste Wereldoorlog werd het algemeen enkelvoudig stemrecht ingevoerd en de Tweede Wereldoorlog leverde ons de verzorgingsstaat op.

Cantillon: “Ik geloof daar heel sterk in. Deze crisis hakt zodanig diep dat ze potentieel disruptief is voor onze economie, ons politiek bestel en de welvaartsstaat. De dreiging is zo groot dat we moeten omschakelen. En we weten dat de antwoorden van het verleden niet werken: ze konden de problemen rond ecologie, vergrijzing en armoede ook voor de crisis niet oplossen.”

De Keyzer: “We hebben een systeemomslag nodig, maar als ik kijk naar de huidige generatie politici, weet ik niet of zij dat gaan organiseren. Ik vind het hallucinant dat we voor een exponentieel probleem staan – een pandemie die ons maatschappelijk, psychologisch en financieel raakt – en we nog altijd om elkaar heen dansen. Verkiezingen of niet, wat gaan we doen? Dit is de grote reset. Uit de crisis van de jaren 1930 is de New Deal gevolgd, maar ook het fascisme en nazisme in Duitsland. Alles zal in vraag gesteld worden. Als vooral extreemrechts en -links hierop kapitaliseren en een bang politiek centrum niet weet welke richting het uit wil, dan wordt het moeilijk.”

“We kunnen veel dingen veranderen op voorwaarde dat politici in staat zijn om zichzelf te overstijgen en een generatie verder te kijken. Iedereen zal moeten inbinden en taboes moeten loslaten. Ik hoop dat we tot een soort pact komen – Conner Rousseau (sp.a) doelde er al op – waarbij we de marsrichting voor de komende twintig jaar afspreken. Meer volk aan de slag, meer kansen, meer onderwijs: dat zijn thema’s waar je veel mensen rond kunt verenigen. En als niet nu, wanneer dan wel?”

Cantillon: “Ik ben hoopvol omdat de gevaren zo groot zijn, dat iedereen... (aarzelt) ik hoop dat iedereen met een beetje verstand het gevaar ziet, los van ideologie en electorale berekeningen.”

De Keyzer: “U ging zeggen ‘er is geen alternatief’ maar u hebt uw zin veranderd. (lacht) U hoopt het.”

Cantillon: “We staan allemaal aan dezelfde kant. Er rust een zeer grote verantwoordelijkheid op de schouders van onze politici.”