De Verenigde Staten willen binnen zes maanden het militair verdrag Open Skies verlaten. Spanningen met Rusland liggen aan de basis, maar opnieuw is de Europese Unie de dupe. Het toeval wil dat België in het vroege najaar rechtstreeks bij de kwestie betrokken is.
Donderdagavond kondigde de regering van de Amerikaanse president Donald Trump aan dat de Verenigde Staten het Open Skies-verdrag zullen verlaten. Met dat militaire verdrag geven de deelnemende landen sinds de ondertekening in 1992 de toestemming om inlichtingen te winnen boven elkaars grondgebied met speciaal daarvoor uitgeruste vliegtuigen.
Open Skies is een soort verificatiemechanisme voor andere wapenverdragen die na de implosie van de Sovjet-Unie en de val van het IJzeren Gordijn werden ondertekend. Ook kunnen de deelnemende landen door Open Skies elkaars concrete militaire activiteiten monitoren om eventuele bezorgdheden via dialoog aan te kaarten. Vandaag zijn er – op de Verenigde Staten na – 34 deelnemende landen, waaronder België.
Het verdrag werd in het leven geroepen om het wederzijdse wantrouwen van de Koude Oorlog tussen het Westen en het Oosten om te buigen naar een geïnstitutionaliseerd vertrouwen en transparantie. Niet alleen door de observatievluchten zelf, maar ook doordat de gespecialiseerde teams van de deelnemende landen vaak rechtstreeks in contact stonden om controles uit te voeren op elkaar vluchten en vliegtuigen. Hoewel zo’n concrete band wel eens over het hoofd wordt gezien, draagt die voor een belangrijk deel bij aan de de-escalatie die het samenwerkingsverband beoogt.
Maar de Verenigde Staten vinden Open Skies niet langer voldoende voordelig. ‘Het verdrag dient onze belangen niet langer’, zo staat te lezen in de persverklaring die minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo donderdagavond de wereld liet insturen. Grootste probleem is volgens Amerikaans president Donald Trump de houding van Rusland, dat de toegankelijkheid boven bepaalde gebieden wel degelijk heeft beperkt voor buitenlandse observatievluchten.
Achter de schermen valt te horen dat het Kremlin Open Skies de laatste tijd voor politieke doeleinden tracht in te zetten. Zo eiste Rusland bijvoorbeeld dat de observatievliegtuigen zouden opstijgen vanop het geannexeerde Oekraïense schiereiland Krim, waarmee het de internationale gemeenschap er impliciet toe zou dwingen om de regio als Russisch grondgebied te erkennen.
Ook boven de Georgische gebieden Abchazië en Zuid-Ossetië, die door Rusland in 2008 werden geannexeerd, legde Rusland beperkingen op aan de deelnemende landen. Dat betekende eveneens dat Rusland verwachtte dat het Westen de status quo ter plaatse zou erkennen. Ten slotte nam het Kremlin ook maatregelen om zowel het aantal observatievluchten als de afstand van de vluchten boven de Russische enclave Kaliningrad te beperken.
Als een van de belangrijkste deelnemers opstapt, verdwijnt de bestaansreden van het akkoord.
Wantrouwen dreigt toe te nemen
Met andere woorden: de levensvatbaarheid van het akkoord hing al langer aan een zijden draadje. In Washington heeft België, weliswaar in Benelux-verband, er meermaals op aangedrongen om het Open Skies-verdrag niet op te geven. De vraag is vooral of het Amerikaanse vertrek de wereld veiliger maakt. Door een gebrek aan controle dreigt het wantrouwen tussen de Verenigde Staten en Rusland verder te zullen toenemen.
Vanuit de America First-benadering toonden Donald Trump en diens entourage zich geen fervent voorstander van het op internationale afspraken gebaseerde multilateralisme. Na onder meer het bilaterale INF-verdrag met Rusland, het klimaatakkoord van Parijs en het nucleair akkoord met Iran is Open Skies het zoveelste samenwerkingsverband waar de Verenigde Staten de afgelopen drie jaar zijn uitgestapt.
Meer nog dan bij de beslissing van de Verenigde Staten om het INF-verdrag te verlaten, klinkt er bij de Europese lidstaten teleurstelling over het de facto einde van Open Skies. In een gezamenlijke verklaring lieten tien lidstaten van de Europese Unie en de NAVO vrijdagnamiddag wel optekenen door te zullen gaan met het verdrag.
‘Dat is enkel van symbolisch belang’, zegt Sven Biscop, professor internationale politiek (UGent, Egmont Instituut). ‘Als een van de belangrijkste deelnemers opstapt, verdwijnt de bestaansreden van het akkoord. Ook bij de Irandeal zien we dat de drie betrokken Europese lidstaten en de Europese Unie in haar geheel onvoldoende gewicht in de schaal kunnen leggen.’
Europa de grootste dupe
In ieder geval zijn de Europese lidstaten de grootste dupe: de Verenigde Staten en Rusland beschikken naast de observatievluchten over voldoende gesofisticeerde satellietsystemen en andere capaciteit om Open Skies te vervangen. Capaciteit waar de Europese Unie niet over beschikt. Wel gaat de beslissing van de Amerikaanse regering pas van kracht binnen zes maanden. De Amerikaanse president heeft er naar eigen zeggen alle vertrouwen in dat zijn manoeuvre Rusland ertoe zal aanzetten om zijn houding te veranderen.
In dat geval – zo laten de Amerikanen optekenen – zijn de Verenigde Staten bereid om de beslissing van donderdagavond om te keren. Trump gebruikte echter hetzelfde argument wanneer hij aankondigde uit het INF-verdrag te stappen. Ook toen was zijn manoeuvre er naar eigen zeggen op gericht om Rusland te doen inzien dat het beter zijn kar kon keren. Quod non.
Het toeval wil dat België in het vroege najaar voorzitter is van de vijfjaarlijkse review conference van het Open Skies-verdrag.
Het toeval wil dat België in het vroege najaar voorzitter is van de vijfjaarlijkse – en waarschijnlijk laatste – review conference van het Open Skies-verdrag. Enkele maanden vooraleer de Verenigde Staten uit de overeenkomst willen stappen, zal België misschien nog enig massagewerk kunnen verrichten. Biscop heeft daar weinig vertrouwen in:
‘Voor Trump is dit niet alleen een strategische, maar ook een ideologische kwestie in het kader van zijn isolationistische America First-politiek. Over het eerste kan je normaal nog een flink eind discussiëren, maar over het tweede ligt dat een pak moeilijker. Zeker in een jaar van presidentsverkiezingen in de VS is het eerder naïef om te denken dat de Europese Unie Donald Trump op andere gedachten zal kunnen brengen.’
Nieuwe wapenwedloop
De Amerikaanse terugtrekking uit Open Skies gebeurt tegen een achtergrond van de moeizame onderhandelingen over de vernieuwing van het START-verdrag dat begin februari volgend jaar afloopt. Volgens dat verdrag moeten de Verenigde Staten en Rusland hun nucleaire arsenaal tot een maximum van ruim 1.500 kernkoppen beperken.
Enkele uren na de aankondiging over Open Skies kondigde speciaal gezant voor wapenbeheersing Marshall Billingslea aan dat de Verenigde Staten bereid zijn om zoveel in de nieuwe nucleaire wapenwedloop te investeren dat zowel Rusland als China in de ‘vergetelheid’ zouden belanden. Er wordt gevreesd voor een nieuwe wapenwedloop tussen de grootmachten die de wereld er niet bepaald veiliger op zou maken.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
