Anti-establishmentkiezer win je enkel terug door hun signalen niet dom weg te zetten

De politiek zèlf is voor veel burgers het grootste probleem geworden waar ze het meest van wakker liggen, in volle coronacrisis, zo blijkt uit de grote bevraging van VRT en De Standaard. Het politieke centrum loopt steeds meer leeg en de extremen worden sterker. Vandaag denken mensen bij links of rechts in de eerste plaats aan migratie, zo leert het onderzoek nog. De culturele breuklijn wordt belangrijker dan de sociaal-economische herverdelingsbreuklijn. 

Voor wie de voorbije jaren aandachtig de grondstromen in de Westerse samenleving – ook buiten Vlaanderen – heeft gevolgd, komt deze vaststelling niet als een echte verrassing. Al geruime tijd domineert de culturele breuklijn de publieke opinie waarbij de aanhangers van een open versus een gesloten samenleving bovendien lijnrecht tegenover elkaar staan. 

In een eerste ‘open’ wereld domineert een optimistische, voluntaristische visie op de toekomst, in een geloof in een open en inclusieve samenleving, een wereld met open grenzen, om te studeren, te werken, zaken te doen, elkaars cultuur beter te leren kennen. Zij zijn verzoenend voor wie een misstap begaat of op de vlucht is. De jonge generatie, hoger opgeleiden,  grote steden, zijn sterk vertegenwoordigd in deze wereld. “Yes, we can” van Barack Obama en “Wir schaffen das” van Angela Merkel waren hun credo. De wereld is divers en inclusief.

In een tweede ‘gesloten’ wereld worden grenzen gesloten en muren gebouwd. Hier regeert de “heimat”, in combinatie met een sterke overtuiging dat het vroeger beter was. De economische en bankencrisis van 2008 blijft hier nog steeds nazinderen. De crisis was vooral ook een waardencrisis. Zij voelen zich sterk verbonden door een verleden, een afkomst en een “wij” tegen “zij” mentaliteit van uitsluiting. Er is altijd een vijand nodig. “I want my country back” van het Brexit kamp in het VK en “Make America strong again” van Trump in de VS zijn hun eigentijdse credo. En vele varianten daarvan in het oude Europa. Ouder, lager geschoold en platteland zijn kenmerkend voor hen.

Hoe tegengesteld beide wereldbeelden ook aan elkaar mogen zijn, zij hebben wel één fundamenteel gemeenschappelijk kenmerk: een zeer hoog anti-establishment gehalte. De afkeer van hét systeem is in beide kampen zeer diep geworteld. Hiervoor zorgt immers een tweede breuklijn: establishment versus anti-establishment.

1 op 2 Belgen keert zich af van het systeem, zo leerde een grootschalig onderzoek onder 4.700 landgenoten van Le Soir en RTBF al in 2016. De studie toonde over een periode van 20 jaar heel duidelijk aan hoe ook in ons land het vertrouwen in instellingen en instituten forse klappen heeft gekregen. 

Het gaat hier opnieuw om een wereldwijd fenomeen. Het vertrouwen in het bedrijfsleven (“Wall Street”, “Big Tech”, “Big Pharma”), overheden (“Washington”, “Brussels”), “mainstream” media en zelfs NGO’s is op een historisch dieptepunt beland. Zij staan symbool voor hèt systeem, zij veruitwendigen hèt establishment.

Dat bleek begin dit jaar nog uit de vertrouwensbarometer die het consultancybureau Edelman organiseert in 28 landen onder 33.000 respondenten. Grote groepen mensen maakten zich steeds meer zorgen over de toenemende ongelijkheid in de samenleving. Het doorgeslagen kapitalisme wordt gevreesd maar tegelijk verwachten veel mensen dat het bedrijfsleven de grote kwesties van deze tijd oplost. Onzekerheid rond werk is eveneens een belangrijke drijver van het afnemende vertrouwen. Mensen zijn bang om hun baan kwijt te raken. En ze zien de toekomst voor zichzelf en hun kinderen met een bang hart tegemoet.  De vertrouwensbreuk is het grootst onder het brede publiek, eerder dan onder het beter geïnformeerde publiek.

En dan moest de coronacrisis nog losbarsten. Er zijn intussen vele aanwijzingen dat deze crisis met een impact die zijn voorgaande niet kent sinds de Tweede Wereldoorlog deze twee breuklijnen alleen maar zal versterken. Het vertrouwen in politiek in ons land zit op een bodemkoers, zo leert ook De Stemming (DS, 25/5). Slechts een derde van de ondervraagde kiezers geeft politici nog krediet. De politieke crisis kan in een regimecrisis omslaan, waarschuwen de onderzoekers (VRT NWS, 25/5).

In mijn boek ‘De onsterfelijke onderneming’ (LannooCampus, 2019) beantwoord ik de vraag hoe ondernemingen kunnen overleven in disruptieve tijden. Ik benader daarbij ondernemingen als sociale systemen. En net zoals ondernemingen kunnen ook sociale systemen verdwijnen. In wezen zijn er twee belangrijke bedreigingen voor het voortbestaan van een onderneming, en dus ook van een politiek systeem: een externe bedreiging en een interne bedreiging, en vaak een combinatie van beiden. Dit zorgt voor een explosieve cocktail die maakt dat de implosie van een systeem zich soms zeer snel kan voltrekken.  

Een externe bedreiging kan de vorm aannemen van een nieuwe disruptieve technologie waardoor oude industrieën afsterven en nieuwe industrieën aan een opmars beginnen. Of waardoor zelfs een heel nieuwe samenleving ontstaat. Het coronavirus is een toonvoorbeeld van zo’n externe bedreiging van een maatschappelijk systeem: van bedrijfsleven tot politiek.

Maar ook interne bedreigingen en spanningen kunnen aanleiding geven tot het instorten van een onderneming, of sociaal systeem. Het gaat dan heel vaak over ‘inertie’ waarbij ondernemingen en systemen blind blijven voor de snel veranderende wereld rondom zich en onmachtig blijken om de boel intern samen te houden. Denk maar aan de implosie van de Sovjet-Unie. Ook een grote mate van arrogantie, verwaandheid en zelfvoldaanheid kunnen het einde inluiden van een onderneming of politiek systeem.

Het onvermogen - sinds meer dan een jaar - van een hele politieke klasse om een nieuwe regering te vormen, is illustratief. “We zitten op een tikkende tijdbom”, vat Walgrave alarmerend samen (DS, 26/5). De neiging voor gevestigde en systeem dragende instellingen en instituten is bij momenten groot om de moed te laten zakken en te berusten, in de hoop dat deze “populistische” storm straks weer overwaait. Met de verwachting om dan terug te kunnen over gaan tot de orde van de dag (“business as usual”). Zij vergissen zich. Het verleden komt niet meer terug.  

Anderen vertonen dan weer de neiging om opportunistisch mee te heulen met de wolven in het bos, in de ijdele hoop om alsnog een graantje van deze vloedgolf te kunnen inpikken. Ook zij maken zich begoochelingen, want het origineel is altijd sterker dan het kopie.

Voor wie niet onder gespoeld wenst te worden, rest een lange, steile weg om het vertrouwen terug te winnen. Zij doen dit best vanuit de eigen kracht en sterkten en met respect voor inclusieve waarden. Maar terzelfdertijd met de noodzaak om de positieve energie van de anti-establishment signalen niet dom weg te zetten, maar wel in een nieuw en groter verhaal een volwaardige plaats te geven. Niets zal nog zijn wat het is geweest. De toekomst is begonnen.