Veel meer coronadoden in ons land dan elders? Waarom het nog te vroeg is om "winnaars" en "verliezers" aan te wijzen

Er zijn oneindig veel manieren om naar de coronacrisis te kijken, en ze leveren allemaal een iets ander beeld op. Bovendien zijn niet alleen de cijfers op zichzelf belangrijk, maar ook hoe die tot stand komen en welke factoren een onderliggende rol spelen. 

Ten eerste de overlijdens per 1 miljoen inwoners. Met deze statistieken wordt online al langer geschermd. Op het moment van schrijven telt België meer dan 9.300 overlijdens, wat gelijk staat aan ongeveer 800 overlijdens per 1 miljoen inwoners. We staan daarmee in zowel het lijstje met landen met de meeste overlijdens per 1 miljoen inwoners, als het lijstje met landen met de meeste overlijdens in totaal.

Betekent dat dat landen als de Verenigde Staten, waar maatregelen lang uitbleven en inmiddels meer dan 100.000 mensen zijn overleden, de coronacrisis beter hebben aangepakt? Ook Italië, waar de ziekenhuizen overbevraagd raakten en niet iedereen meer gepaste zorg kon krijgen, heeft minder overlijdens per 1 miljoen inwoners dan België.

Zo'n simpel cijfer kan misleidend zijn in z'n eenvoud. Sommige landen, zoals Nederland, tellen alleen corona-overlijdens mee als mensen positief zijn getest. In ons land worden alle 'verdachte' overlijdens meegeteld, wat de cijfers flink doet stijgen. 

In recente weken is daarom het begrip 'oversterfte' steeds vaker te horen. Het gaat hier om het verschil tussen het aantal verwachte overlijdens voor een bepaalde periode, tegenover de daadwerkelijke overlijdens. Ligt dit hoger dan gemiddeld, dan spreken we van oversterfte. 

Als landen corona-overlijdens missen in hun officiële statistieken, steken ze toch nog de kop op in de algemene sterftecijfers. Er is alleen geen eenvoudige manier om oversterfte in verschillende landen te vergelijken: de cijfers worden niet centraal bijgehouden. Verschillende internationale media, waaronder The Economist en The New York Times, doen inmiddels een poging de cijfers bijeen te brengen.

Uit die grafieken blijkt dat hoewel België een flinke hoeveelheid oversterfte kent, we die overlijdens nagenoeg allemaal kunnen toeschrijven aan COVID-19. Tussen 16 maart en 26 april overleden 7568 mensen aan COVID-19. In diezelfde periode overleden 7397 meer mensen dan verwacht. Daarmee lijken alle extra overlijdens door het coronavirus te komen.

In Nederland is dat anders: daar is het coronavirus bij slechts de helft van de oversterfte de oorzaak. In Italië is het zelfs net iets minder dan de helft. De kans is groot dat deze aantallen in werkelijkheid dus veel hoger liggen. 

Daarmee verschuiven de plaatsen in de ranglijst. De Financial Times berekende vandaag voor de verschillende landen de totale oversterfte per 1 miljoen inwoners. Dan blijkt dat het Verenigd Koninkrijk het zwaarst getroffen land is, en daarna Italië. België staat nog steeds op de derde plek. 

Maar ook de cijfers van overlijdens per land kunnen een vertekend beeld geven. Sommige regio's krijgen namelijk veel meer klappen te verduren dan andere. Dit blijkt uit een kaart die is gemaakt door datajournalist Jelmer Mommers van Innovation Origins. 

In veel Europese landen heeft de corona-uitbraak een lokale brandhaard, zoals bijvoorbeeld Lombardije in Italië, Madrid in Spanje en Noord-Brabant in Nederland.

In België zijn de corona-sterftecijfers alleen beschikbaar op gewestelijk niveau. Van onze gewesten was op 26 mei Brussel het zwaarst getroffen, met 117 overlijdens per 100.000 inwoners.

De cijfers op zichzelf vertellen ons ook niet hoe het komt dat bepaalde landen en bepaalde gebieden meer overlijdens kennen dan anderen. Wie spreekt over winnaars en verliezers bedoelt daarmee waarschijnlijk dat de maatregelen die verschillende landen hebben genomen, niet toereikend zouden zijn. Wie veel overlijdens te betreuren heeft, zal dat wel aan zichzelf te wijten hebben.

Maar is dat wel eerlijk? Er zijn zoveel verschillende factoren die bijdragen aan coronasterfte. Landen met een overwegend oudere bevolking tellen meer overlijdens. Lombardije is het dichtstbevolkte gebied van Italië, en waar mensen dichter op elkaar wonen, is de kans op verspreiding ook groter. 

Soms zorgde een groot evenement voor een uitbraak, zoals tijdens het carnaval in Nederland. Verschillen in volksgezondheid, gezondheidszorg, overheid, cultuur - ze hebben allemaal invloed op hoeveel mensen overlijden aan COVID-19.

Welke rol de maatregelen precies gespeeld hebben, is niet te zeggen. Al helemaal niet op individueel niveau. Waren de mondkapjes, de tests, of toch de gesloten grenzen het meest effectief? 

Wetenschappers willen een poging doen al die verschillende corona-strategieën te vergelijken. Een voorlopige analyse van de Europese strategieën lijkt erop te wijzen dat vroeg ingrijpen met stevige maatregelen het best heeft gewerkt. Dat gebeurde in onder meer Duitsland en Oostenrijk.

Maar het is in dit soort onderzoek moeilijk om oorzaak en gevolg aan te wijzen. Het is dus niet mogelijk om te zeggen: landen als Hongkong en Zuid-Korea dragen maskers, en daarom is het dodental daar laag gebleven. Daarvoor moet je met te veel andere factoren rekening houden.

Dat veel landen ernstig geleden hebben onder de corona-epidemie, is in ieder geval zeker. En het is ook maar de vraag of dat echt voorkomen had kunnen worden: uit de zogenoemde Global Health Security Index van 2019 (een initiatief van de Nuclear Threat Initiative en de Johns Hopkins University) bleek dat geen enkel land écht goed voorbereid was op een pandemie. 

Het rapport is behoorlijk negatief: de gezondheidszorg van veel landen is niet ingericht op pandemieën, gezondheidsmedewerkers en beleidsmakers hebben te weinig relevante training, er is niet genoeg budget en er zijn geen gerichte plannen aanwezig om een pandemie te bestrijden. 

De landen die er op papier het beste voor stonden, zoals de Verenigde Staten en Nederland, voeren in de praktijk niet de lijsten aan. Ons land staat op de 19e plek, en scoort slecht als het gaat om bijvoorbeeld voorbereiding, planning en communicatie. Zo was er voorafgaand aan de coronacrisis geen plan bekend voor hoe België zou omgaan met een pandemie.

Het is in ieder geval wel zeker dat België het op geen enkel gebied 'het best' heeft gedaan. Er zijn veel mensen overleden en de economie heeft een flinke klap gekregen. Het Internationaal Monetair Fonds voorspelt een economische krimp van bijna 7 procent voor ons land.

Maar er gaan ook dingen goed: we hebben een beter beeld van de werkelijke COVID-overlijdens dan sommige andere landen, en ons zorgsysteem is niet overbelast geraakt.

Al deze cijfers leveren een genuanceerder beeld op dan je op het eerste gezicht zou zeggen. Want wat betekent het om te winnen of te verliezen in de coronacrisis? Wie overlijdens het belangrijkst vindt, zal daar naar kijken. Anderen maken zich meer zorgen om de testcapaciteit.

En voor de toekomst is de belangrijkste vraag misschien wel welk land het snelst weer 'normaal' functioneert. Hoe je het ook bekijkt: uiteindelijk heeft in de coronacrisis geen enkel land écht gewonnen.