Nieuwe directeur Kazerne Dossin: ‘Niemand heeft mij gezegd dat de focus enkel op de Holocaust moet liggen’

De start van Baum valt nagenoeg samen met heropening van het museum, dat door corona dicht moest blijven. Bezoekers moeten reserveren en stickers tonen hen een veilige route. Maar met dat soort ‘operationele zaken’ heeft Baum zich nog niet kunnen bezighouden, zegt hij. Sinds het bestuur van het museum en memoriaal over de Holocaust hem heeft gecontacteerd, enkele weken terug, heeft Baum nagedacht over wat de Kazerne Dossin betekent voor hem. En wat hij voor de Kazerne Dossin kan betekenen.

Vanuit ‘SS-Samellager Mecheln’ werden meer dan 25.000 Joden, Roma en Sinti gedeporteerd – de meesten naar Auschwitz. Minder dan 5 procent zou de oorlog overleven. “Ik vind dat elke Vlaming of Belg op zijn minst moet weten wat hier gebeurd is”, zegt Baum. “Erover moet nadenken en zich de vraag stellen wat we er vandaag uit kunnen leren. Zoals u weet, zijn er voor de slachtoffers van de Holocaust geen grafstenen. Dit memoriaal is een plaats om even te zwijgen. Het museum geeft meer inzicht in de geschiedenis en is zo opgevat dat een bezoeker kan nadenken over dynamieken rond massa, angst en dood. Als het gewelddadig wordt, wie staat er dan nog op om dit een halt toe te roepen?”

“Dan heb je nog een stap om vanuit het verleden te kijken naar mensenrechtenkwesties vandaag. Zo werd bijvoorbeeld gestart met een opleiding voor politiemensen om hen te laten stilstaan bij ethische dilemma’s. Dat is heel concreet. Er is een crisis geweest. Er zijn visies gebotst. Maar ik denk eigenlijk dat het vooral een zaak van persoonlijkheden is geweest. Waar mensen zijn, wordt gemenst. Daar kan ik niets aan veranderen. Ik kan me enkel afvragen wat we nu gaan doen met die vraag over het wij-zij-denken, die in onze geschiedenis zo verscheurend is geweest.”

Het conflict ging over hoe deze instelling met dat verleden moet omgaan. Kan er nog breed nagedacht worden over hedendaagse mensenrechtenschendingen of moet de focus vooral liggen op de Holocaust?

Baum: “Toen ik gesprekken voerde met bestuursleden zei niemand dat de focus enkel op de Holocaust moet liggen. Maar het is toch vanzelfsprekend dat het op deze plek daarover zal gaan.

“Ik kan me voorstellen dat de wetenschappers die zijn opgestapt uit de wetenschappelijke raad die centrale vraag over wij-zij-denken ook nog steeds interessant vinden. Dan hoop ik dat ik ze rond de tafel kan krijgen om er met hen over te spreken. Maar ik weet ook niet of ik een wetenschappelijke raad moet reanimeren die zichzelf grotendeels heeft opgedoekt. Die raad had binnen de organisatie ook geen duidelijke functie en gaf geen formeel advies. Voor mij is de interessante vraag hoe Kazerne Dossin zich kan verhouden tot de academische wereld. Natuurlijk zie ik niet graag dat Herman Van Goethem, de rector van de UAntwerpen, zijn rug keert naar Dossin.

“We moeten er vooral voor zorgen dat de sereniteit, die op deze plaats nodig is, kan terugkeren. Het is te gek voor woorden dat deze plek de inzet is geworden van een controverse.”

Het is ironisch dat een instituut polariseert, terwijl het net polarisering in de samenleving moet tegengaan.

“Ja maar het is dus niet de Dossin-kazerne op zichzelf die polariseert. Je hebt alleen een grote diversiteit aan mensen die er erg mee begaan zijn. Elk met hun eigen invalshoek, soms lijken die onverzoenbaar. Ik wil proberen te onderzoeken waar het voor iedereen echt om gaat.”

Uit het debat bleek duidelijk dat Dossin voor sommigen binnen de Joodse gemeenschap in de eerste plaats een monument is, inderdaad voor slachtoffers die nooit een graf hebben gekregen. Terwijl het voor academici ook een breed onderzoeksinstituut moest zijn.

“Wat u nu zegt, is polariserend. Voor het gemak van het verhaal – neemt u mij niet kwalijk – is dit in de media gekomen als een conflict van wetenschappers en de Joodse gemeenschap. Maar dat is toch niet correct?”

Nee, er is altijd geschreven dat het onder meer gaat over bepaalde Joodse stemmen in het bestuur. Advocaat en N-VA-politicus André Gantman voelt het bijvoorbeeld zo aan, dat zei hij ons ook in een interview.

“Maar hij is één persoon uit de Joodse gemeenschap. Alle getuigen die in Kinderen van de Holocaust hebben gesproken, hebben een link met dit verleden. Ik kan daar geen lijn in trekken om te zeggen dat alle Joodse nabestaanden dit of dat denken. Ik ben er zeker van dat er over de verwachtingen van Dossin binnen de Joodse gemeenschap ook weer verschillende opvattingen zijn.”

U zal als directeur wel middenin dat spanningsveld komen te staan.

“Ja, maar ik ga niet beginnen met voorafnames of het identificeren van bepaalde groepen. Als er een wij-zijverhaal ontstaat, zijn er sommigen die een megafoon nemen en in de media komen. Ik denk dat depolarisatie gebeurt op een andere plek. Ik wil vragen gaan stellen over de essentie van de onderliggende vraag, eerder dan de roep van bepaalde personen nog te versterken.

“De essentie is hoe we vandaag omgaan met wat er tijdens de oorlog is gebeurd. In het museum is er een muur met portretten. Dat is voor mij een heel goede manier om mensen die anoniem zijn weggevoerd en vermoord opnieuw een gezicht te geven. Die grote vraag is moeilijk, maar die muur is dat niet. Die heeft op iedereen een impact.”

Maar het debat over de betekenis van Dossin voelt toch anders als het portret van je eigen grootvader daartussen hangt?

“Natuurlijk. Dan vraag je aan mij hoe ik daarmee moet omgaan? Wel, ik ga eerst luisteren. Op een bepaalde manier kan je dat verleden niet delen. Maar het gaat mij om het onderhouden van een plek waar mensen kunnen reflecteren en met elkaar in gesprek kunnen gaan. Al zal je hier door de aard van deze plaats waarschijnlijk niet over elk wereldprobleem een serene discussie kunnen voeren.”

Dat was dus de grote bezorgdheid. Brigitte Herremans mocht hier geen prijs ontvangen, omdat ze door kritiek op Israël gevoelig lag bij de Joodse gemeenschap. Hoe zou u dan met zulke kwesties omgaan?

“Dat weet ik niet. (blijft een aantal seconden stil)

“Ik heb persoonlijk veel respect voor Brigitte Herremans, ze was een bestuurslid in het Vlaams Vredesinstituut met wie ik fijn heb samengewerkt. Ik denk wel dat iedereen het erover eens is dat de situatie op zijn minst ongelukkig is aangepakt. Hopelijk kunnen we zoiets in de toekomst vermijden.

“Maar geef me eerst tijd. Dat heeft deze situatie echt nodig. Laat mij eerst spreken over de problemen die er nu zijn. Het gesprek over hoe we omgaan met de betekenis van deze plaats moet je eerst rond de tafel voeren en daarna pas in de krant.”

Dit is een publieke instelling en het gaat over een gemeenschappelijk verleden, dus was er een publieke discussie.

“Ja, maar veel verbondenheid heeft die discussie niet veroorzaakt. Ik heb samen met Christophe Busch (die als directeur in november ontslag nam, YV) les gehad van de Nederlandse filosoof Bart Brandsma over depolarisatie. Hij en ik hebben elkaar daar leren kennen. Die lessen hebben me echt doen nadenken.

“Je kan polarisatie theoretisch benaderen, maar je kan je ook de vraag stellen waar je gaat staan in een debat. Ik heb daar geleerd om veel meer te luisteren. Hetzelfde geldt voor dat Hannah Arendt Instituut over diversiteit en burgerschap dat Busch heeft gelanceerd. Ik zou daar graag mee samenwerken.”

Dat zegt Busch ook. Maar het instituut komt hier vlak in de buurt en het is gelanceerd zonder dat u op de hoogte was.

“Dat is een beetje het probleem als mensen met ruzie vertrekken. Ik begrijp dat dezelfde figuren die hier inspiratie hebben opgedaan daar een rol zullen spelen (Herman Van Goethem zit als rector ook in de raad van bestuur, YV). Wat mij betreft, kan ik met iedereen praten en ik zal dat graag doen. We gaan in Mechelen toch niet beginnen met concurrentie tussen twee groepen die voor een betere wereld ijveren?”

Een verschil tussen u en Christophe Busch is dat u qua persoonlijkheid veel terughoudender lijkt. Bent u daarom als directeur gekozen?

“Ik vind dat eigenlijk wel straf. Ik zeg u net wat mijn idee is en mijn visie. En dan is het: ‘Ze hebben Tomas Baum gekozen, want die is voorzichtiger.’ Waarom ik precies gekozen ben, moet u aan anderen vragen. Maar ik ga depolarisatie in de praktijk brengen. Ik wil in de luwte de zaken op orde krijgen.”

Wat is het eerste dat u als directeur gaat doen?

“Van zodra ik aangesteld ben, ga ik met iedereen praten die in de Dossin-kazerne werkt. Ik wil tegen september een goede analyse hebben van hoe de organisatie functioneert en tegen januari weten hoe ik het beleidsplan ga uitvoeren.

“Maar ik wil beginnen bij het begin: een bezoek aan het memoriaal. Ik ken het museum vrij goed, maar door corona ben ik nog niet bij het memoriaal geraakt. Dat is onlangs vernieuwd. Ik ga daar eerst stilstaan bij de essentie. Dat lijkt mij niet slecht.”

Wie is Tomas Baum?

- Studeerde filosofie, toegepaste ethiek en internationale politiek

- Was van 2006 tot 2018 directeur van het Vlaams Vredesinstituut

- Deed daarna de zakelijke leiding bij het Vlaams Architectuurinstituut