DNA uit perkament helpt bij het in elkaar puzzelen van de Dode Zeerollen

"De ontdekking van de 2.000 jaar oude Dode Zeerollen is een van de belangrijkste archeologische ontdekkingen uit de geschiedenis", zei corresponderend auteur van de nieuwe studie Oded Rechavi van de Tel Aviv Universiteit in Israël.

"Ze stelt ons echter wel voor twee grote uitdagingen: ten eerste werden de meeste rollen niet intact gevonden maar wel uiteengevallen in duizenden fragmenten. Die moeten gesorteerd worden en in elkaar gepast, zonder op voorhand te weten hoeveel stukjes er voor altijd verloren zijn gegaan of - in het geval van niet-bijbelse teksten - zonder te weten wat de originele tekst was. Afhankelijk van de indeling van elk fragment kan de interpretatie van een tekst drastisch veranderen."

De tweede uitdaging is dat de meeste rollen niet direct uit de 11 Qumran-grotten gehaald werden bij een wetenschappelijke en ordelijke archeologische opgraving, maar bij antiekhandelaars werden aangekocht. Het gevolg daarvan is dat het niet duidelijk is waar veel van de fragmenten oorspronkelijk vandaan kwamen, wat het veel moeilijker maakt om ze in elkaar te puzzelen en in hun historische context te plaatsen. 

Sinds hun ontdekking, vooral in de late jaren 40 en de jaren 50, hebben onderzoekers geprobeerd de fragmenten in elkaar te passen als een enorme puzzel, en daarbij vertrouwden ze vooral op de visuele kenmerken van de fragmenten om ze in verband te brengen met andere fragmenten. 

In de nieuwe studie besloten Rechavi en een internationaal team dieper te gaan graven naar aanwijzingen. Ze haalden uit een aantal fragmenten het oude DNA van de dieren die gebruikt waren om het perkament te maken. 

Vervolgens gebruikten ze een analysemethode die lijkt op forensisch onderzoek, om de verhoudingen tussen de fragmenten vast te stellen, gebaseerd op de DNA-aanwijzingen en op onderzoek van de taal in de onderzochte teksten. 

De DNA-sequenties van de fragmenten toonden aan dat de meeste perkamenten gemaakt waren uit schapenhuiden, wat tot dan toe nog niet bekend was. 

De onderzoekers gingen er vervolgens vanuit dat stukken die gemaakt waren uit de huid van hetzelfde schaap verwant met elkaar moesten zijn, en dat het waarschijnlijker was dat rollen uit de huiden van schapen die nauw verwant met elkaar waren, bij elkaar hoorden dan dat rollen van meer verschillende schapen of van andere soorten bij elkaar zouden horen.  

Ze stootten overigens op een interessant geval waarbij twee stukken waarvan op basis van visuele kenmerken gedacht werd dat ze bij elkaar hoorden, in werkelijk gemaakt waren uit huiden van twee verschillende dieren - schaap en rund. Dat doet veronderstellen dat de fragmenten helemaal niet bij elkaar horen.

Het opvallendste geval werd gevonden bij rollen die verschillende kopieën van het Bijbelse profetische boek Jeremia bevatten, rollen die ook tot de oudste behoren die we kennen. 

"Een analyse van de tekst die gevonden werd op die stukken van Jeremia wijst uit dat ze niet alleen behoren tot verschillende rollen, maar ook verschillende versies vertegenwoordigen van het profetische boek", zei mede-auteur Noam Mizrahi van de Tel Aviv Universiteit. "Het feit dat de rollen die het meest van elkaar afwijken op tekstueel gebied, ook gemaakt zijn van een andere diersoort, duidt aan dat ze een andere oorsprong hebben." 

De fragmenten op koeienhuid werden hoogstwaarschijnlijk ergens anders geschreven, zo zei Mizrahi, omdat het niet mogelijk was koeien te kweken in de woestijn van Judea. 

De ontdekking van de verschillende versies heeft ook ruimere implicaties. De onderzoekers schrijven dat het feit dat er verschillende versies naast elkaar circuleerden impliceert dat "de heiligheid van het Bijbelse boek zich niet uitstrekte tot de preciese verwoording". Dat staat in contrast met de elkaar wederzijds uitsluitende teksten die later aangenomen werden door het judaïsme en het christendom, zo merken ze op.

"Dit leert ons iets over de manier waarop deze profetische tekst in die tijd gelezen werd en het bevat ook aanwijzingen over het proces van de evolutie van de tekst", zo zei professor Rechavi.  

Tot de andere hoogtepunten van de studie behoren volgens de onderzoekers nieuwe inzichten in de verhouding tussen verschillende kopieën van een niet-Bijbels liturgisch werk dat bekend staat als de 'Liederen van het Sabbatoffer' of de 'Angelieke Liturgie' en dat zowel in Qumran als in Massada gevonden werd. 

De analyse toont aan dat de verschillende kopieën die gevonden werden in verschillende van de grotten van Qumran genetisch nauw met elkaar verwant zijn, maar dat de kopie uit Masada verschillend is. Dat resultaat doet veronderstellen dat het werk in die periode behoorlijk wijd verspreid was. 

"Wat we leren van de rollen is waarschijnlijk ook relevant voor wat er in het land rond die tijd gebeurde", zei professor Mizrahi. "Aangezien de Liederen van het Sabbatoffer een voorbode zijn van revolutionaire ontwikkelingen in de poëtische stijl en het religieuze denken, heeft deze conclusie gevolgen voor de geschiedenis van de westerse mystiek en de joodse liturgie."

De aanwijzingen uit de DNA-analyse bevestigden ook dat sommige andere fragmenten met een onzekere herkomst, waarschijnlijk uit andere plaatsen kwamen en niet uit de Qumran-grotten.

In één geval wijst het DNA erop dat een fragment van een kopie van het Bijbelboek Jesaja - een van de populairste boeken in het oude Judea - waarschijnlijk van een andere site afkomstig is. Dat doet de onderzoekers veronderstellen dat er mogelijk nog een bijkomende vindplaats is die nog niet geïdentificeerd is. 

Hoewel de aanwijzingen uit het DNA bijdragen tot een beter begrip van de rollen, kunnen ze enkel "een deel van het plaatje blootleggen en niet alle raadsels oplossen", zei Rechavi. 

De onderzoekers moesten het DNA onttrekken aan zeer kleine hoeveelheden materiaal - dat ze in sommige gevallen 'stof' noemen, dat van de achterkant van de perkamenten werd geschraapt of dat uit de rollen gevallen was - en ze zeggen dat er nog veel rollen overblijven waarvan nog geen stalen genomen zijn. Van een aantal rollen kan geen staal genomen worden, omdat gevreesd wordt dat de rol onherstelbaar beschadigd zou worden. 

De onderzoekers hopen evenwel dat er nog meer stalen getest zullen worden en bij de database gevoegd zullen worden om te komen tot een vollediger 'genoom' van de Dode Zeerollen. Ook denken ze dat dezelfde methode gebruikt kan worden bij elk ander oud artefact dat genoeg intact DNA bevat of mogelijk andere biologische molecules.

De studie van Rechavi en zijn collega's van de Tel Aviv Universiteit, het Dode Zeerollen-project van de Israëlische Oudheidkundige Dienst, de Uppsala Universitet in Zweden en Weill Cornell Medicine in New York is gepubliceerd in Cell. Dit artikel is gebaseerd op een persbericht van Cell Press.