Is de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) het schoothondje van China?

Op 15 mei sprak professor microbiologie Herman Goossens van de Universiteit Antwerpen in De Morgen over zijn frustratie met de Wereldgezondheidsorganisatie: “Er moet zeker een doorlichting komen over hoe het is kunnen gebeuren dat wij niets wisten over Taiwan. Zij begonnen midden januari al met uitgebreid testen, opsporen en isoleren, zo blijkt nu. Hier moest toen nog de discussie beginnen over de vraag of dit wel of niet erger was dan de griep.” 

Taiwan had weinig geloof gehecht aan de geruststellende informatie van grote buur en vijand China. Taiwan koestert een historisch wantrouwen tegenover het Chinese vasteland dat het eiland ziet als een opstandige Chinese provincie en er geregeld mee dreigt het terug in te zullen lijven. Het ‘andere’ China was al meteen van bij de eerste berichten begonnen met een zeer strenge aanpak van mogelijke coronagevallen. Naast testen en isoleren, werden ook meteen de vluchten met China opgeschort en ging iedereen die het land binnenkwam twee weken in een verplichte en strak gecontroleerde quarantaine. In tegenstelling tot China was er evenwel in Taiwan nooit een echte lockdown. 

Taiwan had zijn les geleerd bij de SARS-epidemie in 2003. China probeerde toen nieuws over de SARS-epidemie tegen te houden en verhinderde een WHO-team zelfs om naar de getroffen regio te reizen. Er vielen 73 doden in Taiwan, alleen China en Hongkong hadden zwaarder te lijden onder dat virus.

China is er de afgelopen decennia in geslaagd om Taiwan diplomatiek grotendeels te isoleren. Tot 1971 was Taiwan, officieel nog altijd de Republiek China, permanent lid van de VN Veiligheidsraad. China nam in dat jaar na een stemming in de Algemene Vergadering van de VN de zetel over van Taiwan dat zelfs geen lidstaat meer mocht blijven van de Verenigde Naties.

Zo verdween Taiwan ook uit VN-organisaties zoals de WHO, de Wereldgezondheidsorganisatie. Spreken over Taiwan is taboe voor de VN-organisatie. Dat leidde tot een hilarisch maar ook tragisch interview van de Hongkongse omroep RTHK met Bruce Aylward, de adjunct-directeur-generaal van de WHO. Als de journaliste het woord Taiwan laat vallen, doet hij alsof de verbinding uitvalt. 

De uitstekende resultaten van de Taiwanese aanpak, amper 442 besmettingen en 7 doden op een bevolking van meer dan 23 miljoen, kregen de lidstaten van de WHO niet te zien. Daar werden de cijfers van Taiwan gewoon samengeteld met die van China. Professor Goossens ziet het als een cruciale fout: “De wereld kreeg van de WHO de Chinese aanpak in Wuhan voorgeschoteld als exemplarisch. Een extreme lockdown, dus. We hadden die informatie uit Taiwan moeten hebben. Dat is een les voor de toekomst. Waarom kon niemand deze cruciale kennis doorspelen? Nu is de wereld daardoor de mist ingegaan. We hadden die lockdown wellicht kunnen voorkomen.”

Taiwan ijverde enkele weken geleden nog om een waarnemersstatus te krijgen binnen de WHO. Zo zou het zijn ervaringen over de strijd tegen corona beter kunnen delen met de andere lidstaten. En het zou ook een duidelijke vingerwijzing zijn voor China. Peking oefende druk uit en kreeg zijn zin. Taiwan moest noodgedwongen buiten de WHO blijven. De informatie over de Taiwanese aanpak sijpelde wel door in de internationale pers, maar dat was blijkbaar onvoldoende om de diverse landen ervan te overtuigen dat er alternatieven waren voor de aanpak die de WHO voorstelde.

In december kwamen er verschillende signalen uit Wuhan dat er een nieuw mysterieus virus de ronde deed. Toen longarts Zhang Jixian op 27/12 dezelfde onverklaarbare aantastingen van de longen ontdekte bij een ouder koppel en hun zoon, kon ze alleen maar besluiten dat die werden veroorzaakt door een besmettelijke ziekte. Anders zouden niet drie leden van een gezin dezelfde ziekteverschijnselen hebben. 

China informeerde de WHO op 31 december over longontstekingen met een ongekende oorzaak in Wuhan. Hongkong en Taiwan begonnen meteen de temperatuur te meten op de luchthavens van aankomende passagiers. Singapore voerde dat op 3 januari in. Op 5 januari kwam de WHO met een verklaring dat dergelijke maatregelen overbodig zijn. Meer nog, de organisatie verklaarde dat er geen bewijzen waren van overdracht van mens op mens. (Lees verder onder de foto).

Nochtans had dokter Li Wenliang, een oogarts werkzaam in het Centrale Ziekenhuis van Wuhan, al op 30 december gewaarschuwd voor een virus dat lijkt op SARS en dus wel van mens op mens overgaat. Hij en zeven collega’s werden op 1 januari op het matje geroepen voor het verspreiden van valse informatie. Dokter Li zelf zou in februari overlijden aan een coronabesmetting.

De internationale pers had over die arrestaties bericht maar dat was blijkbaar niet tot de WHO doorgedrongen. In ieder geval gingen er geen alarmbellen af dat China misschien niet zo transparant was als het liet uitschijnen. De in de Chinese media breed gerapporteerde arrestatie van de Wuhandokters deed andere artsen alvast twee keer nadenken vooraleer nog iets te zeggen.

Het Instituut voor Virologie in Wuhan identificeerde al op 2 januari het nieuwe coronavirus maar dat werd niet meteen publiek gemaakt. China erkende pas op 9 januari dat er een nieuw coronavirus was ontstaan en deelde de genetische informatie twee dagen later. De directeur-generaal van de WHO, de vroegere Ethiopische minister van Volksgezondheid en Buitenlandse Zaken Tedros Adhonom Ghebreyesus was blijkbaar in de wolken. Hij noemde op Twitter de Chinese minister van Volksgezondheid ‘mijn broeder’ en bedankte hem om de informatie over het nieuwe coronavirus snel te delen.

Tedros stond al onder druk omdat hij directeur-generaal was kunnen worden door de steun van China. Zijn land, Ethiopië, onderhoudt nauwe relaties met China. Maar Tedros had na zijn verkiezing in 2017 wel een goede indruk gelaten, bijvoorbeeld bij de interne structurering waarbij ook noodhulp weer belangrijk werd om snel op te kunnen treden bij nieuwe bedreigingen. Tijdens de Ebolacrisis van 2014 was de WHO daarin te kort geschoten. (Lees verder onder de foto).

De WHO is als internationale organisatie ook aangewezen op de medewerking van de lidstaten, ze kan zelf niets opleggen. Het openhouden van de communicatie is daarbij essentieel. Als de betrokken lidstaat geen gegevens meer wil geven over een beginnende epidemie, wordt niemand daar beter van. 

Dat was ook blijkbaar de beweegreden van Tedros om China te prijzen voor de aanpak van corona. Hij wou Chinese medewerking verzekeren. Na zijn bezoek aan China op 29 januari en een ontmoeting met sterke man Xi Jinping, ging hij in tegen zijn adviseurs die wilden dat hij minder lovende taal zou gebruiken. Het hielp mee de perceptie te creëren dat de WHO aan de leiband van China liep.

De rapportage van nieuwe coronagevallen door China was in de eerste weken van januari stil gevallen. Daardoor leek het alsof het probleem was bezworen. Niets was minder waar. Honderden patiënten werden opgenomen in Wuhan. Het is nog niet duidelijk of de stilte was bevolen door Peking of gebeurde op eigen initiatief van lokale autoriteiten. 

De snelle verspreiding van het nieuwe virus kwam op een slecht moment voor de autoriteiten want China stond voor het belangrijke Chinese Nieuwjaar. 400 miljoen mensen maakten plannen om te reizen. De communistische autoriteiten beseften vermoedelijk dat een reisverbod hen bijzonder onpopulair zou maken, maar de Chinezen zomaar vrij laten reizen zou het virus in heel China oncontroleerbaar verspreiden.

Op 14 januari erkende de Chinese minister van Volksgezondheid in een besloten interne videoconferentie dat de situatie ernstig was. De WHO, die niet betrokken was bij die videoconferentie, tweette dezelfde dag dat er nog geen bewijzen van overdracht van mens op mens waren. Pas een week later, op 20 januari, erkenden de Chinese autoriteiten wat ze al lang wisten: het virus was overdraagbaar tussen mensen. (Lees verder onder de foto).

President XI nam de zaak officieel in handen. Wuhan werd volledig afgesloten. Tedros loofde de Chinese aanpak en sprak over zeer sterke maatregelen. De WHO gaf China het advies om passagiers te screenen die het getroffen gebied verlieten maar vreemd genoeg sprak de organisatie zich rond dezelfde tijd uit tegen het screenen van passagiers uit China. Opnieuw vertrouwde de WHO er op dat China de zaak zou oplossen, ook al doken er rond die tijd overal in de wereld gevallen van coronabesmettingen op. 

Op 30 januari, een week na de lockdown van Wuhan, riep de WHO een internationale noodsituatie uit op het gebied van de volksgezondheid. Opnieuw loofde directeur-generaal Tedros China: “De Chinese regering verdient lof voor de buitengewone maatregelen die ze heeft genomen om de uitbraak in te dammen.” Hij noemde de Chinese aanpak ‘een nieuwe standaard’.

Tegelijkertijd bleef de WHO bij het standpunt dat internationale reisbeperkingen niet hoefden. Toen de VS op 31 januari de inreis van niet-Amerikanen uit China verbood, wees een woordvoerder van de WHO op de sociale ontwrichting die een inreisverbod kan veroorzaken. Traditioneel wordt in gezondheidscrisissen door de meeste experten overigens ervoor gepleit om de grenzen open te houden. Beperkingen op reizen maken de hulpverlening en de uitwisseling van gegevens immers vaak moeilijker. Het kan ook zware economische gevolgen hebben, wat landen ertoe kan aanzetten een beginnende epidemie niet te melden.

Het verzet tegen reisbeperkingen hield de WHO ook eind februari nog vol. De top van de WHO bleef China intussen wel prijzen voor de interne reisbeperkingen die Peking had opgelegd, ook al was eind februari al lang duidelijk dat het virus in de hele wereld verspreid was geraakt. De wereld mocht China niet uitsluiten, maar China mocht zijn eigen burgers wel opsluiten in een lockdown.  

China legde overigens zelf een inreisverbod op eind maart toen het land min of meer vrij was van corona. Dat leverde Peking tot nu toe geen kritiek op van de WHO.

De WHO moet zich niet alleen verweren tegen kritiek over een te vriendelijke houding tegenover China. Ook het advies om het dragen van mondmaskers niet aan te raden toen de epidemie zich snel verspreidde in de wereld, ligt onder vuur. Landen die succesvol zijn in de strijd tegen corona hebben vaak met elkaar gemeen dat ze het dragen van mondmaskers aanmoedigden. 

Vietnam, een ander soms wel eens vergeten succesverhaal, verplichtte mondmaskers al op 16 maart. Vietnam voerde ook een inreisverbod in en strenge quarantaineregels voor iedereen die besmet zou kunnen zijn. Het land heeft op een bevolking van bijna 100 miljoen 328 besmettingen en 0 doden, inderdaad, niemand is daar gestorven aan corona. En dat ondanks een gemeenschappelijke grens met China en veel wederzijdse contacten. 

Volgens professor Ivan Hung, hoofd van de afdeling besmettelijke ziektes van de faculteit geneeskunde aan de universiteit van Hongkong, was het dragen van mondmaskers zelfs de belangrijkste maatregel die heeft bijgedragen aan de goede resultaten in Hongkong (1085 besmettingen, 4 doden op een bevolking van 7,5 miljoen). Singapore, een andere stadstaat, volgde de WHO eerst. Maar toen zich begin april een tweede golf aandiende, schakelde het over op een verplichting mondmaskers te dragen.

Pas begin april paste de WHO het advies over mondmaskers deels aan en dat advies geldt nog altijd. De organisatie erkent dat mondmaskers het risico kunnen verminderen op besmetting door personen die nog geen symptomen vertonen. Maar het algemeen gebruik van mondmaskers wordt niet aanbevolen. De WHO wijst daarvoor op de gevaren van besmetting door een slecht gebruik van maskers. De WHO laat het uiteindelijk over aan iedere lidstaat om te beslissen over het gebruik van maskers. 

De WHO vertolkte in die adviezen een vrij algemene consensus onder westerse experten. Daarbij speelde ook op de achtergrond het grote tekort aan maskers voor verzorgend personeel. Als iedereen meteen maskers was beginnen te dragen, dreigde het verzorgend personeel helemaal uit de boot te vallen terwijl zij het grootste risico liepen om besmet te geraken, iets wat desastreuze gevolgen kon hebben. Want als het verzorgend personeel uitvalt door een besmettelijke ziekte, is er niemand meer om de besmettelijke zieken te helpen. 

Ook in de VS werd de mening van de WHO gedeeld door de topexperten. President Donald Trump, niet meteen een fan van de WHO, weigerde zelfs een mondmasker te dragen. En in het conflict tussen de WHO en de VS heeft deze kwestie nooit gespeeld.

Vorige vrijdag kwam president Trump met een korte mededeling de breuk tussen de VS en de WHO aankondigen. In een brief van 18 mei aan directeur-generaal Tedros had hij zijn bezwaren tegen de WHO al opgesomd en dringende hervormingen geëist.

Het komt er op neer dat Trump de WHO verwijt dat het China niet harder heeft aangepakt tijdens de coronacrisis. Hij verwijst ook naar de houding van directeur-generaal Brundtland tijdens de SARS-epidemie in 2003. Zij bekritiseerde China wel wegens het achterhouden van gegevens. Maar Trump vertelt er niet bij dat het toen vier maanden duurde voor de WHO het land in mocht. 

Overigens vond Trump in januari, net als WHO directeur-generaal Tedros, dat China corona goed aanpakte. Hij tweette op 24 januari: “China heeft hard gewerkt om het coronavirus in bedwang te houden. De Verenigde Staten stellen hun inspanningen en transparantie zeer op prijs. Het komt allemaal goed. Namens het Amerikaanse volk wil ik in het bijzonder president Xi bedanken!”. 

Trump deed op dat moment nog lacherig over een griepje en liet betijen. Hij vond strenge maatregelen niet nodig. Nergens heeft het virus uiteindelijk zo hard toegeslagen als in de VS. En dat is niet de schuld van China, maar van de VS. Andere landen die veel minder middelen hebben en een veel minder gunstige uitgangspositie hadden dan de VS, zoals Vietnam, hebben aangetoond dat de verspreiding van het virus niet zomaar een automatisme is dat een land overkomt, maar wel degelijk beïnvloed kan worden.   (Lees verder onder de foto).

De Amerikaanse president doet wat hij gewoon is te doen als hij met een crisis wordt geconfronteerd: hij zoekt de schuld bij anderen, nooit bij zichzelf. En in de aanloop naar de presidentsverkiezingen in  november is het des te belangrijker om de aandacht voor de verantwoordelijkheid voor de corona-catastrofe in de VS af te wentelen naar andere actoren: China en de WHO.

De schuld leggen bij China voor achterhouden van informatie en beïnvloeding van de WHO, komt de VS ook goed uit nu de twee grootmachten zich opmaken voor een geopolitieke krachtmeting in de nieuwe multipolaire wereld. De WHO is daarbij, misschien zelfs zonder het zelf te beseffen, de speelbal van de twee rivalen geworden. 

Dat betekent niet dat de WHO in de aanpak van de huidige coronacrisis geen fouten heeft begaan. De directeur-generaal heeft zich misschien wat te veel laten meeslepen door zijn  enthousiasme voor de Chinese aanpak waardoor het beeld is ontstaan dat hij aan de leiband van China loopt, wat voor een internationale organisatie met 194 leden niet goed is. Hij had vanuit zijn positie beter op zijn neutraliteit kunnen letten. 

Maar dit is ook de eerste pandemie van deze omvang sinds de Spaanse Griep in 1918. Niemand was zeker welke aanpak zou werken en welke niet. Nog altijd leren we bij over het coronavirus en moeten eerdere overtuigingen opzij worden geschoven, denken we maar aan het gebruik van mondmaskers in West-Europa. In dergelijke gevallen is er nu eenmaal sprake van voortschrijdend inzicht.

Directeur-generaal Tedros bleef op de algemene vergadering van de lidstaten midden mei de werking van zijn organisatie verdedigen tegen de vele kritiek die er is gekomen. "Wij hebben erg vroeg en herhaaldelijk alarm geslagen en de lidstaten gewaarschuwd voor het coronavirus", zei Tedros. Maar hij gaf wel toe dat er "lessen getrokken kunnen worden". De lidstaten besloten uiteindelijk tot een doorlichting van de WHO, wel pas “op het vroegst geschikte ogenblik" waardoor meteen kritiek kwam dat het op de lange baan zou worden geschoven.

Het is nochtans belangrijk dat de WHO leert van zijn fouten want net nu is een dergelijke organisatie broodnodig. Alleen door wereldwijde samenwerking kan deze crisis overwonnen worden. Maar de WHO dreigt een zwalpend schip te worden nu de grootste financierder vertrekt. De EU blijft de WHO steunen en hebben de Verenigde Staten gevraagd om hun beslissing te herzien: “De WHO moet in staat blijven om de internationale reactie te leiden op huidige en toekomstige pandemieën’, zeggen Commissievoorzitter Ursula von der Leyen en Josep Borrell, de Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands Beleid van de EU.

De Amerikaanse president Trump zal er niet wakker van liggen. Hij heeft lak aan internationale samenwerking en gelooft instinctief dat Amerika sterk genoeg is om dit probleem alleen op te lossen. Door zijn politiek van confrontatie kan de VS alvast geen leidende rol meer spelen om een wereldwijde samenwerking op te zetten om de coronacrisis te bestrijden. Andere landen of blokken zijn intussen niet sterk genoeg in de huidige versnipperde wereld om de rol van Amerika over te nemen. En zo dreigt dit de eerste serieuze crisis te worden waar we de gevolgen van een wereld zonder duidelijke sturing zullen voelen.