Videospeler inladen...

Controverse over standbeelden van Leopold II: waarom is de Belgische koning zo omstreden?

Het protest tegen racisme in de Verenigde Staten doet bij ons de controverse rond Leopold II weer oplaaien. De laatste dagen zijn meerdere standbeelden van de voormalige Belgische koning beklad en er zijn petities gestart om beelden te verwijderen. Leopold II voerde eind 19e eeuw een schrikbewind in zijn privékolonie Congo-Vrijstaat, de plaatselijke bevolking werd er uitgebuit en mishandeld. Wie was Leopold II en wat maakt zijn beleid zo omstreden? En hebben standbeelden van de Belgische vorst hier nog wel een plaats?

Het huwelijk van Leopold I, de eerste koning van België, met prinses Louise Marie van Orléans levert vier kinderen op, drie zonen en een dochter. Als oudste overlevende zoon is Leopold, geboren in 1835, voorbestemd om zijn vader op te volgen als koning van België. En zo geschiedt, op 17 december 1865, hij is dan 30 jaar.

Maar zijn ambitie reikt verder dan enkel maar koning der Belgen zijn. Hij heeft zijn zinnen gezet op een kolonie. De Conferentie van Berlijn van 1884-1885, ook bekend als de West-Afrikaconferentie, biedt hem die kans. Dat is een bijeenkomst van 15 Europese landen en de Verenigde Staten. De grootmachten stellen er regels op voor een verdeling van het continent onder elkaar, een soort legitimering voor de kolonisatie.

Leopold II heeft al lang voor de conferentie zijn zinnen gezet op een gebied in Centraal-Afrika en ontdekkingsreiziger Henry Morton Stanley ter plaatse gestuurd om zijn claim kracht bij te zetten. De Belgische koning woont de Conferentie van Berlijn zelf niet bij, maar verwerft er op 26 februari 1885 wel officieel het eigendom over een gebied dat 77 keer zo groot is als België en dat hij Congo-Vrijstaat noemt.

De Conferentie van Berlijn, waar beslist werd tot de oprichting van Congo-Vrijstaat (tekening uit 1960, tekst gaat daaronder voort).

Schrikbewind in Congo-Vrijstaat

Volgens de afspraken van de Conferentie moet iedereen in dat gebied handel kunnen drijven en mag iedereen er grondstoffen exploiteren, vandaar ook de toevoeging "Vrijstaat". Leopold II moet er ook op toezien dat de levens van de inheemse bevolking verbeterd worden.

Maar Leopold II legt als enige eigenaar van Congo-Vrijstaat deze voorwaarden naast zich neer. Hij beschouwt het gebied als privébezit en wil er zich mee verrijken. Dat gebeurt in eerste instantie door het verhandelen van ivoor, later schakelt hij over naar rubber. Hij dwingt de plaatselijke bevolking te werken als slaven voor de blanken op de vele plantages, en dat in de gruwelijkste omstandigheden. De Congolezen worden het slachtoffer van ziekte en ontbering, maar ook van ontvoering, marteling, verkrachting, het afhakken van handen en onthoofding.

Het schrikbewind in zijn privékolonie levert Leopold II een aanzienlijk fortuin op. Met het geld dat uit Congo stroomt, laat hij in België grote openbare werken uitvoeren, vooral in Brussel, Oostende en Antwerpen. Denk bijvoorbeeld aan de brede centrale lanen in Brussel, de basiliek van Koekelberg, de Wellingtonrenbaan in Oostende en het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren. Maar hij gebruikt het geld ook om monumentale privé-eigendommen te bouwen en te verwerven.

(tekst gaat voort onder de video)

BEKIJK: Waarom is Leopold II zo controversieel?

Videospeler inladen...

Leven "zoals de Belgen"

Begin 20e eeuw raken de wantoestanden in Congo-Vrijstaat steeds meer internationaal bekend. De schendingen van de mensenrechten roepen luide kritiek op en de druk wordt te groot. In 1908 draagt de 73-jarige Leopold II zijn privékolonie over aan de Belgische staat. Tot in de kleinste dorpen worden scholen, ziekenhuizen en kerken gebouwd en moeten de Congolezen leren leven "zoals de Belgen".

Het leven lijkt goed in Belgisch-Congo, maar de gekoloniseerde Congolezen blijven tweederangsburgers in hun eigen land. Nationalistische leiders zoals Patrice Lumumba gebruiken dat gevoel van discriminatie om aan de macht te komen. Uiteindelijk wordt Belgisch-Congo op 30 juni 1960 de onafhankelijke Republiek Congo.

Hoewel het zijn persoonlijk bezit was, zet Leopold II nooit een voet in zijn kolonie. Hij overlijdt in 1909.

Hebben standbeelden van Leopold II hier nog wel hun plaats?

Over hoeveel slachtoffers er in Congo gevallen zijn onder het 23 jaar durende bewind van Leopold II lopen de cijfers uiteen. In 1998 verschijnt "De geest van koning Leopold II en de plundering van de Congo" van de Amerikaanse journalist Adam Hochschild over de wantoestanden in de kolonie. Het boek, dat een internationale bestseller wordt, heeft het over 10 miljoen doden. Andere bronnen spreken van 2, 3 of 5 miljoen doden. Het regime van Leopold II heeft alleszins geleid tot trauma en leed dat meer dan een eeuw later blijft nazinderen.

De laatste jaren wordt in ons land steeds meer de vraag gesteld of standbeelden en portretten van Leopold II hier nog wel hun plaats hebben. Zo besliste Vilvoorde eerder dit jaar om een schilderij van hem weg te halen uit de stadsfeestzaal. De Leopold II-laan in Kortrijk krijgt een andere naam. Aan het standbeeld van Leopold II in Ekeren is in 2018 een infobord geplaatst over zijn wandaden in Congo. Standbeelden van Leopold II zijn ook het mikpunt van vandalisme. In het najaar van 2018 werd het standbeeld van de Belgische vorst in het Zuidpark in Gent in enkele weken tijd drie keer beklad met rode verf, bijvoorbeeld.

"Je helpt niemand door de geschiedenis te wissen"

Deze maand is het 60 jaar geleden dat Congo onafhankelijk werd. Samen met de wereldwijde protesten tegen racisme, volgend op de dood van de zwarte Amerikaan George Floyd, komen de standbeelden van Leopold II in ons land weer in het vizier. In enkele dagen hebben al meer dan 36.000 mensen een petitie ondertekend waarin ze vragen dat alle standbeelden van Leopold II uit het straatbeeld van Brussel verwijderd worden.

In andere steden zijn intussen gelijkaardige petities opgestart. En onder meer in Ekeren, Gent, Brussel, Hasselt en Oostende zijn standbeelden van Leopold toegetakeld met rode verf. Jaren geleden al is symbolisch een hand afgehakt van een standbeeld van de koning in Oostende.

Moeten de standbeelden echt verdwijnen? Daarover lopen de meningen uiteen. De Oostendse burgemeester Bart Tommelein (Open VLD) is alleszins niet van plan ze weg te halen. Historicus Paul Van Damme stelde in "De wereld van Sofie" op Radio 1 dat de beelden niet weg hoeven. "Je helpt niemand door de geschiedenis te wissen", zei hij. Wel vindt hij dat er bij de beelden duiding moet komen.

(tekst gaat voort onder de audio)

Mathieu Zana Etambala, historicus aan de KU Leuven en medewerker aan het AfricaMuseum in Tervuren, vindt het aan de lokale besturen zelf om te beslissen. "De dynamiek in een maatschappij verandert voortdurend. Als er een standbeeld komt, kunnen we ons afvragen of dat er altijd moet staan. Als zo'n beeld er 50 jaar staat, kan dat gerust plaatsmaken voor een ander, of die van Leopold II zijn of van Albert I. Bekladden of vernietigen hoeft niet, zet het ergens anders. Maar de lokale besturen moeten dat zelf uitmaken."

In de ogen van de Congolezen is Leopold II alleszins wel een pure veroveraar. "Hij stond aan het hoofd van een regime dat levens heeft gekost. Het was een zeer harde periode voor Congolezen, dat moeten wij ook zeggen", besluit Etambala.

"Kinderen van de kolonie"
Eind 2018 liep op Canvas de zesdelige docureeks "Kinderen van de kolonie". Oud-kolonialen en kinderen van Congolezen getuigen er over verschillende aspecten van het leven in koloniaal en onafhankelijk Congo, en de erfenis van het Belgische koloniale verleden. Je kan de reeks herbekijken op VRTNU.

"Histories"
In ons documentaireprogramma "Histories" kwam het thema ook aan bod. Die documentaire kunt u hieronder herbekijken tot het einde van het jaar.

Deze video is niet meer beschikbaar. We beschikken momenteel niet over de rechten om deze video aan te bieden.

Meest gelezen