Coronavirus is (vooralsnog) het deksel op de kokende Braziliaanse volkswoede

Waar het vorig weekend nog tot stevige confrontaties kwam tussen politie en demonstranten, verliepen de protesten deze zondag rustig. Een cordon ME’ers vormde in Brasília een muur tussen de honderden pro-democratie-activisten en de kleinere groep Bolsonaro-aanhangers. In São Paulo bewaakten vierduizend politieagenten de orde. De demonstraties voor en tegen de regering, waaraan opgeteld enkele duizenden mensen deelnamen, vonden plaats op verschillende locaties. 

Verandering wordt in Brazilië op straat afgedwongen, massaal en luidruchtig. Vier jaar geleden demonstreerden circa 6 miljoen Brazilianen tegen de linkse president Dilma Rousseff. Ze werd niet veel later door het parlement afgezet. Opnieuw borrelt de woede en lonkt de straat. Wie dezer dagen niet boos is in Brazilië beschikt over een grote zelfbeheersing, want zelden was er zoveel aanleiding voor onvrede.

Alles komt samen in die ene man, Jair Messias Bolsonaro. De president heeft in nog geen anderhalf jaar tijd het land tot op het bot verdeeld. Onder zijn bewind is Brazilië hard op weg naar de top van de corona-ranglijst. Komende week haalt het land het Verenigd Koninkrijk in qua dodental. Eind juli passeert Brazilië de Verenigde Staten, zo voorspelt het gezondheidsonderzoekscentrum van de Universiteit van Washington.

Maar terwijl met iedere dode de woede over Bolsonaro’s gebrek aan coronabeleid toeneemt, houden diezelfde coronadoden vele Brazilianen van de straat. Het is een wrange paradox: de president die de pandemie bagatelliseert (“De dood is ieders bestemming”, zei hij vorige week.) is voor zijn politieke overleven gebaat bij een zo lang mogelijke gezondheidscrisis. Want corona is ook een deksel op het overkoken van al die andere onvrede.

Aanval op democratie

Over de staat van de Braziliaanse democratie bijvoorbeeld. De president hakt dagelijks in op de democratische fundamenten van het land: het parlement, de rechtsstaat, de media. Hij is onderwerp van justitieel onderzoek naar machtsmisbruik. Zijn zonen worden verdacht van fraude en verspreiding van nepnieuws. Zijn familie onderhoudt banden met corrupte (ex-)agenten en paramilitairen. Weekend na weekend bezoekt Bolsonaro, knuffelend en handen schuddend, demonstraties van zijn geharnaste aanhang die oproept tot een militaire coup en omverwerping van parlement en hooggerechtshof. Alleen dit weekend liet hij zich niet zien. 

Een andere reden voor diepgevoelde woede: endemisch racisme. Brazilië telt meer George Floyds dan de Verenigde Staten. Human Rights Watch bericht dat in de eerste vier maanden van 2020 de politie van Rio de Janeiro 606 mensen doodschoot, ruim 40 procent meer dan vorig jaar. Zo’n driekwart van de politiedoden in Rio de Janeiro is zwart, stelt HRW.

Verdwijnend Amazonewoud

Nog een levensgrote zorg: het in rap tempo verdwijnende Amazonewoud. Tussen januari en april nam de ontbossing van de Amazone met 55 procent toe, blijkt uit satellietbeelden van INPE, het Nationaal Instituut voor Ruimteonderzoek. Inheemse groepen vrezen voor hun leefgebieden. Wetenschappers waarschuwen dat het punt nadert waarop het woud het definitief verliest van de illegale houtkap die door de regering-Bolsonaro opzichtig wordt gedoogd.

Links en (een deel) van rechts hebben zich verenigd in online groepen zoals ‘Wij zijn 70 procent’, verwijzend naar de 30 procent resterende achterban van Bolsonaro, en ‘Estamos Juntos’ (Wij zijn samen), een groep die een week geleden paginagrote advertenties kocht in de landelijke kranten. Maar de angst wint het vooralsnog van de woede. ‘Blijf binnen’, was het advies van ‘Wij zijn 70 procent’ vooraf aan de protesten van zondag. De populaire zwarte rapper Emicida legde in een Twittervideo uit waarom hij niet ging demonstreren: “We verliezen één Braziliaan per minuut aan het virus.” Zijn video kreeg ruim 250.000 likes, vijf keer zoveel als het Facebookevenement voor het protest in São Paulo.

Angst was er van tevoren ook voor de reactie van de overheid. Bolsonaro had gedreigd dat politie en leger hard zouden optreden. In de lagere rangen van de politie bestaat nog veel steun voor de president, vertelt politicoloog Claudio Couto telefonisch vanuit São Paulo, waar hij werkt aan de FGV School voor Bedrijfskunde. “Veel mensen zijn bang dat politieagenten de kant van de president zullen kiezen. Dat zijn gewapende mannen die gewend zijn om geweld te gebruiken.”

Afzetting president

Couto verwacht dat Bolsonaro uiteindelijk door het parlement zal worden afgezet. Maar een aantal factoren houdt hem de komende maanden in het zadel. Het parlement komt niet fysiek samen zolang het coronavirus huishoudt, wat impeachment bemoeilijkt. In het parlement blijft een pragmatisch blok van rechtse carrière-politici de president steunen in ruil voor politieke invloed. Publieke druk is nodig om parlementariërs van kleur te doen verschieten.

Dit geldt ook voor de machtige militairen in Bolsonaro’s kabinet, die zich vooralsnog koest houden. Voordat het parlement overgaat tot impeachment zal ook vicepresident en ex-generaal Hamilton Mourão zich publiekelijk van de president moeten afkeren, zegt Couto. Maar dan moeten eerst de massa’s de straat op gaan. En daar is corona weer, de ziekte die vooralsnog meer mensen binnenhoudt dan Bolsonaro’s ordetroepen.