Direct naar artikelinhoud
Rusland

Gele techreus vult de leegte in Moskou: Yandex is een Google, Uber en Amazon ineen

Koeriers van Yandex in Moskou wachten op een nieuwe bestelling. De vraag naar maaltijdbezorging groeide in de lockdown met 75 procent.Beeld Yuri Kozyrev / Noor

De dinsdag beëindigde lockdown bewijst de dominantie van Yandex in Rusland – een Google, Uber en Amazon ineen. Het geel van de techgigant kleurt de straten van Moskou. President Poetin volgt het vol wantrouwen.

De straten van Moskou waren al vrij geel, maar sinds de virusuitbraak is er bijna geen andere kleur meer te bekennen. De auto's zijn geel. De jassen van de scooterbestuurders zijn geel. De vierkante tassen op de ruggen van de talloze fietsers en steppers: ook knalgeel, de kleur van Ruslands grootste techbedrijf, Yandex.

In de tassen van de koeriers ligt alles wat Moskovieten in lockdown nodig hebben: dampende maaltijden, supermarktboodschappen, mondkapjes. De gele auto's brengen mensen met onmisbare beroepen naar de plekken waar ze nodig zijn om Moskou (300.000 besmettingen volgens de burgemeester) overeind te houden.

Yandex was voor de crisis al veel meer dan een techbedrijf. Vergelijkingen met Google worden door werknemers ervaren als een zware belediging, want Yandex lijkt meer op Google, Amazon en Uber ineen. Met 89 diensten is Yandex diep doorgedrongen tot het dagelijks leven van de Russen en dat wordt tijdens de lockdown duidelijker dan ooit. Dinsdag gaf de burgemeester van Moskou opdracht tot afbouw van de strenge lockdown, aangezien president Poetin het tijd vindt voor een referendum over zijn grootste politieke project van het jaar: een grondwetsherschrijving die zijn termijnlimiet opheft.

De gele bezorgers zijn overal, nu de winkels al twee maanden dicht zijn en sommigen zelfs supermarkten mijden. Wie toch naar buiten moet, voelt zich in de gele taxi vaak veiliger dan in metro en bus. Thuiswerkers vertrouwen op e-mail, zoekmachine en cloud van Yandex. Updates over de lockdownregels komen binnen via Yandex.Nieuws. Filmpje kijken, album luisteren, kleren kopen – het gaat in Rusland voor een groot deel via de gele reus. Betalen ook. De fanatiekelingen verbinden de slimme speaker van Yandex met het koffiezetapparaat en laten de spraakassistent (ze heet Alisa) cappuccino zetten of de lampen dimmen.

Bedrijf van de toekomst

Met Yandex hebben jongere generaties Russen eindelijk een groot bedrijf uit eigen land waar ze met trots over praten. Een stuk hipper dan de merken waar Rusland om bekendstaat in het buitenland, zoals Kalasjnikov, Gazprom en Standard Vodka. Bedrijf van de toekomst, zeggen Russen verguld, al zien ze met lede ogen aan hoe het Kremlin zich steeds meer bemoeit met Yandex, maar daarover straks.

Russen wijzen er graag op dat Yandex in 1997 een jaar eerder was met een zoekmachine dan Google. Oprichters Arkadi Volozj en Ilja Segalovitsj hadden meteen door dat mensen meer wilden met internet dan zoeken, en voegden dienst na dienst toe. Voor programmeurs hoefden ze niet ver te zoeken dankzij Ruslands hoogwaardige wiskundeonderwijs. Er is 23 jaar later bijna geen Rus meer die niet gebruikmaakt van Yandex, een afkorting van ‘yet another index’.

Op de weg is Uber al verslagen. Het Amerikaanse taxibedrijf gaf de strijd om de Russische markt drie jaar geleden op en sloot een deal met Yandex, waarbij Uber genoegen moest nemen met een minderheidsaandeel in Yandex.Taxi. Zelfrijdende auto's ontwikkelt Yandex zelf. Het bedrijf behoort tot een eliteclubje van techbedrijven dat meer dan een miljoen kilometer aflegde met auto's zonder bestuurder.

Yandex.Taxi is zo dominant dat Uber de strijd om de Russische markt opgaf en genoegen nam met een minderheidsaandeel in de dienst.Beeld Yuri Kozyrev / Noor

Alleen de deelauto's van Yandex stonden twee maanden stil. De 21.000 auto's in Moskou, het grootste wagenpark aan deelauto's ter wereld, vormden een te groot besmettingsgevaar volgens de gemeente, maar mochten deze week de weg weer op.

Sommige Yandex-chauffeurs hebben hun taxi's coronaproof gemaakt. “Ik heb er al een liter desinfectiemiddel doorheen gejaagd”, zegt Aleksandr Sjisjkin (35), een chauffeur die zijn cabine uitgerust heeft met plexiglas. “Dat moet ook wel, want klanten vragen me soms om medicijnen op te halen bij drukke apotheken.”

Yandex is een van de weinige bedrijven met werkgelegenheid tijdens de crisis. De vraag naar maaltijdbezorging groeide met 75 procent en er zijn 14.000 cafés en restaurants aangesloten. Dat biedt kansen voor mensen die hun salaris kwijtraakten en niet kunnen rekenen op aanzienlijke overheidssteun – die gaat vooral naar grote (staats)bedrijven.

“Bijna al mijn projecten zijn stilgelegd”, zegt Sergej Notsjovny, een 37-jarige consultant. Hij stapte in april over naar maaltijdbezorging bij Yandex en loopt nu dus met een gele doos op zijn rug. “Ik wil niet thuiszitten en als koerier kan ik naar buiten, zo blijf ik ook nog eens fit.”

Toch staat de reputatie van Yandex op het spel. Met het succes trekt Yandex steeds meer aandacht van het Kremlin. President Poetin blijkt niet zozeer trots op het Russische technologiebedrijf, maar wantrouwend.

Dat heeft te maken met zijn kijk op het internet. In een speech in 2014 noemde Poetin het internet 'een project van de CIA'. De oud-KGB'er en zijn naaste medewerkers (ook grotendeels oud-KGB'ers met een diepgeworteld wantrouwen in het Westen) suggereerden al langer dat de VS het internet gebruiken om revoluties te ontketenen in Ruslands buurlanden. Ze vrezen dat de Amerikanen controle proberen te krijgen over Yandex om onrust te stoken. Yandex, zo zei Poetin in de speech, “is ontwikkeld met westerse invloed”. Ruslands grootste techbedrijf verloor meteen eentiende van zijn beurswaarde.

Gevaar voor de nationale veiligheid

Poetin, die zelf geen smartphone en computer zegt te gebruiken, ziet internet als een gevaar voor de nationale veiligheid en voor de veiligheid van zijn presidentschap. Vrijheden op het Russische internet zijn zwaar ingeperkt sinds 2012, toen de oppositie massale straatdemonstraties tegen Poetin organiseerde via sociale media. De wetten stapelen zich sindsdien op. Verspreiding van nepnieuws: geldboete. Op internet de autoriteiten beledigen: geldboete en bij herhaling 15 dagen cel. Een 'extremistische gedachte' liken of delen: tot vijf jaar cel.

Intimidatie, daar gaat het om. Het aantal mensen dat bestraft wordt is gering, maar de kans op een lange celstraf laat Russen wel twee keer nadenken voordat ze een kritisch tweetje over het regeringsbeleid versturen.

Ook in privéchats zijn Russen op hun hoede, want internetbedrijven zijn verplicht om data van gebruikers op te slaan in Rusland en open te stellen voor veiligheidsdienst FSB, de opvolger van de KGB. Ja, ook datingapp Tinder moet gebruikersgegevens inleveren in het kader van 'de strijd tegen terrorisme'. Tinder en veel andere westerse bedrijven zeggen de gegevens niet zomaar te overhandigen. Sommige bedrijven, zoals LinkedIn – handig voor Russen om een leuke baan in het buitenland te zoeken – zijn daarom geblokkeerd.

De meest ambitieuze wet kwam eind vorig jaar: het Kremlin kreeg het recht om Rusland los te koppelen van het wereldwijde web. Noodzakelijke verdediging tegen westerse cyberaanvallen, zegt Poetin. Deskundigen stellen dat Rusland er technisch niet toe in staat is, maar de richting van Poetins internetbeleid is duidelijk.

Poetin stuurt het Russische internet het liefst naar een lightversie van het Chinese internet. Maar met een geschatte 2.500 medewerkers is de Russische internetwaakhond veel minder krachtig dan de geschatte 2 miljoen medewerkers van de Chinese toezichthouder. Zo faalde een maandenlange poging om Telegram, een Russische berichtenapp met versleuteling, te blokkeren. De overheid gaf het op en zelfs Kremlin-medewerkers gebruiken de app weer – ook zij hechten waarde aan privacy.

Yandex anticipeerde op de controlezucht van het Kremlin. Het bedrijf gaf in 2009 een gouden aandeel aan Sberbank, de grootste staatsbank. Zo kreeg de regering indirect een veto over een eventuele verkoop van Yandex aan een buitenlandse partij.

Boodschappen, maaltijdpakketten, mondkapjes: het wordt allemaal geleverd door Yandex.Beeld Yuri Kozyrev / Noor

Dat hield het Kremlin niet af. De druk begon bij Yandex.Nieuws, een nieuwsfeed met meer dan 30 miljoen bezoekers per maand – een groter publiek dan de populairste staatszender. Al in 2008 kwam een van Poetins belangrijkste medewerkers op bezoek om te vertellen hoe Yandex.Nieuws zou moeten werken, blijkt uit een reconstructie van de Russische onderzoekssite Projekt. Een manager van de nieuwsfeed kreeg van het Kremlin een telefoon cadeau die alleen gebeld kon worden door medewerkers van Poetin. Die belden geregeld om verwijdering te eisen van bepaalde berichten, zoals die over de arrestatie van Boris Nemtsov, de oppositiepoliticus die later werd doodgeschoten op de stoep van het Kremlin.

Maar Yandex, een bolwerk van westers georiënteerde jongeren, luisterde niet, dus kwam het Kremlin met een wet. Techbedrijven mogen alleen nog media in hun nieuwsfeed opnemen die goedgekeurd zijn door de regering. Kritische sites verdwenen, ervoor in de plaats kwamen talloze Poetin-gezinde media. Zo kon het gebeuren dat massale arrestaties van demonstranten in het centrum van Moskou geen nieuws zijn bij Yandex.

De bemoeienis valt niet goed bij medewerkers. “Ik heb me altijd afzijdig gehouden van de politiek, maar het Kremlin moet niet gaan klooien met mijn algoritme”, zei een programmeur van Yandex bij een van die demonstraties. De inmenging was voor hem de reden om de straat op te gaan.

De pijpen van het Kremlin

Helaas voor hem: het Kremlin eist directe controle. Eind vorig jaar zwichtte het bestuur van Yandex. De regering kreeg zeggenschap over een nieuwe stichting die belangrijke transacties kan blokkeren en het bestuur van Yandex kan schorsen als dat nodig is “in het belang van de nationale veiligheid”.

“We moesten een oplossing vinden die drie zaken zou bereiken: behoud van het management in onze handen, geruststelling van buitenlandse investeerders en verdediging van landsbelangen”, zo legt oprichter Arkadi Volozj de deal uit in een mail aan zijn werknemers. “Het internet van vandaag is als elektriciteit honderd jaar geleden. De producten van Yandex zijn een essentieel onderdeel van het dagelijks leven van mensen, en als daar iets mee gebeurt, is dat niet alleen een probleem voor het bedrijf, maar voor de hele maatschappij.”

Sindsdien krijgt Yandex ervan langs op internet, het platform waar het bedrijf voorheen de toon zette. Een van de populairste figuren van het Russische internet, oppositieleider Aleksej Navalny, haalde vorige maand uit op zijn YouTube-kanaal. Hij noemde de nieuwsfeed van Yandex “een geavanceerd en grandioos instrument van leugens” en riep medewerkers van Yandex op om niet naar de pijpen van het Kremlin te dansen. “Tuurlijk, jullie worden gedwongen om allerlei dingen te doen, maar bied een beetje weerstand, alsjeblieft”, zei Navalny. “Gehoorzaam niet aan die parasieten.”

Toch had de deal met het Kremlin er nog slechter uit kunnen zien voor Yandex. Het bedrijf is niet genationaliseerd en oprichter Volozj heeft nog altijd de leiding over de dagelijkse gang van zaken. De aandelenprijs van het bedrijf stijgt weer. Wel lijkt het een kwestie van tijd voordat het Kremlin nog meer invloed eist, nu de straten van Rusland met de dag geler kleuren.

Yandex, elk uur van de dag

12.46 uur

Een bezorger van Yandex.Eats brengt je lunch. Meestal op de fiets of elektrische step. Bestellen kan bij duizenden aangesloten cafés en restaurants.

07.00 uur

Je wordt gewekt door de slimme speaker van Yandex. Sluit apparaten aan op het netwerk van de speaker, zodat je vanuit bed vast cappuccino kan bestellen via Alisa, de Siri van Yandex.

15.48 uur

Thuiswerken met hulp van de zoekmachine van Yandex. Daarnaast heeft Yandex zijn eigen browser, mailomgeving, agenda en cloud.

19.03 uur

Je kookt met een maaltijdpakket van Yandex. Yandex bezorgt één keer per week een pakket bij je thuis met ingrediënten voor maaltijden voor de hele week. Recepten zitten erbij.

21.17 uur

Kijk ‘s avonds naar een nieuwe film via Yandex. Streamingsite voor films en series. Te gebruiken via de slimme speaker van Yandex.