Kandidaat-vaccin van Janssen Pharmaceutica stemt hoopvol, maar er zijn nog drie grote hordes

Het gaat ongezien hard in de race naar een coronavaccin. En nu steekt Janssen Pharmaceutica nog een tandje bij. Omdat het vreselijk complex is, duurt vaccins maken jaren. Maar deze zomer al krijgen in totaal 1.045 gezonde Belgen en Amerikanen een kandidaat-vaccin van de farmareus toegediend.

Daarmee schakelt het bedrijf razendsnel over van tests in het labo en bij dieren naar ‘fase 1', de eerste testen bij mensen. Het Amerikaanse moederbedrijf Johnson & Johnson had aangekondigd dat dat in september zou kunnen, maar het kan dus nog eerder. Zo voegt het bedrijf zich met zijn onderzoek van meer dan één miljard euro bij de kopgroep van acht van de 130 kandidaten die al toe zijn aan de tests bij mensen. Twee daarvan starten nu zelfs al aan fases twee en drie.

Er klonk wel al kritiek op producenten die te snel victorie kraaien. “Hier zie ik geen overspannen beloftes”, zegt viroloog Johan Neyts (KU Leuven). “Maar de race is zeker nog niet gelopen.”

Janssen kan die versnelling maken dankzij technologische voorsprong. De kandidaat deelt een geraamte met eerdere ontwerpen die onder andere al een ebolavaccin opleverden. Daarbij wordt een onschuldig verkoudheidsvirus omgetimmerd en voorzien van een stukje genetische code van het virus. In het lichaam zou het vaccin dan moeten zorgen voor de aanmaak van een specifiek eiwit van het virus, het ‘spike-eiwit’. Gaat alles goed, dan reageert het immuunsysteem daartegen met neutraliserende antilichamen en zal het dat ook doen wanneer het echte virus passeert.

“Janssen bouwt verder op een geraamte dat ze in de vingers hebben en dat al veilig is gebleken. Dat scheelt in tijd”, zegt Neyts.

Bovendien schakelen ook de Belgische en Amerikaanse controle-instanties die groen licht moeten geven bij elke volgende stap een paar versnellingen hoger. “Coronadossiers krijgen voorrang, waardoor je een paar maanden wint”, aldus epidemioloog en vaccinoloog Pierre Van Damme (UAntwerpen).

Zorgen over haastwerk zijn onnodig. “Alle stappen worden nog altijd gevolgd. De geneesmiddelenagentschappen en ethische comités geven nooit een ‘go’ als niet aan alle strikte voorwaarden is voldaan”, zegt Van Damme.

Bijwerkingen

Dat fase 1 bij mensen nu start, wil zeggen dat uit de testen in het lab en bij dieren een kandidaat is gerold die genoeg immuunreactie geeft om door te gaan. Omdat mensen geen apen zijn en een vaccin optimaal veilig moet zijn, worden immuunreactie en veiligheid nu bij mensen getest.

Vanaf midden juli zoeken de wetenschappers uit of er geen nefaste bijwerkingen zijn en of ook het afweersysteem van de mens reageert op de kandidaat. Vrijwilligers die het vaccin kregen, worden vergeleken met een groep die een placebo kreeg.

“Fase 1 is dus niet testen of het vaccin werkt tegen het virus”, benadrukt viroloog Kevin Ariën (Instituut voor Tropische Geneeskunde). Het antwoord op die hamvraag komt pas in fase 3. Blijkt in fase 1 dat de kandidaat veilig is en voldoende immuunreactie teweegbrengt, dan wordt die oefening in fase 2 nog eens herhaald bij een grotere groep. Pas in de doorslaggevende fase 3 krijgen nog meer mensen, ook uit de risicogroepen, de kandidaat en is het afwachten of zij goed beschermd blijken. 

Hier vallen doorgaans heel veel kandidaten af. Want het is niet omdat stalen in de eerste testen bij dieren en mensen sterke immuunreacties laten zien, dat het ook de juiste zijn.

“De immuunrespons is een complexe aaneenschakeling van processen”, zegt Ariën. “Vaccinfabrikanten pikken er één element uit, bijvoorbeeld dat spike-eiwit, in de hoop daarmee de juiste processen aan te zetten om een immuunreactie op te wekken die sterk genoeg is en lang genoeg meegaat. Maar vandaag weet niemand wat de juiste trigger is voor dit virus. Je kan wachten met een vaccin maken tot we de immuunreactie op dit virus wel begrijpen, maar dan ben je weer een jaar verder.”

Medicatie ook nodig

En er zijn nog drie grote horden te nemen. Zo zullen er in Europa en in de VS wellicht niet meer voldoende besmettingen zijn om de beschermende werking in fase 3 te testen. Uitwijken naar Latijns-Amerika of Afrika, waar de pandemie een stuk later naar een piek gaat, kan soelaas brengen. “Volstaat ook dat niet, dan kan een kleine groep in quarantaine gaan die je dan besmet”, zegt Van Damme. “Daar is nu veel discussie over. Ethisch gezien is dat pas aanvaardbaar als er een goede behandeling is. De race naar een vaccin en naar medicijnen zijn dus met elkaar verbonden.”

Ook is nog niet duidelijk of een vaccin op basis van het spike-eiwit de kans op besmetting niet vergroot. “In theorie kan dat en helaas zien we dat bij sommige andere van die vaccins”, zegt Ariën. “Als de antilichamen onvoldoende virus neutraliseren, kunnen ze de infectie eventueel zelfs erger maken. We zoeken nu uit hoe dat zit bij dit virus.”

Ten slotte is de massaproductie een enorme uitdaging. Grote spelers zoals Johnson & Johnson, dat op een miljard vaccins mikt, nemen nu het financiële risico om al productiecapaciteit op te zetten. “Ze gaan al produceren terwijl ze nog op klinische resultaten zullen wachten”, zegt Van Damme. “Vallen die tegen, zoals bij bijna 90 procent van de kandidaten in deze wedlopen, dan is dat een grote opdoffer. Blijkt hun kandidaat de juiste, dan staan ze direct klaar om een miljard mensen te beschermen.”