Vlaamse eensgezindheid over excuses na koloniale wandaden: ‘Hoe en wat moet u aan de Congolezen vragen’

Nu de dood van George Floyd de woede over structureel racisme heeft doen ontploffen, is het voor voormalige koloniale machten zoals België steeds lastiger om weg te kijken van dat gewelddadige verleden. De standbeelden van kolonisatoren die weggehaald of beklad worden, zijn maar één element waarmee antiracismeactivisten de druk opvoeren. Zo zijn in Brussel enkele beelden van koning Leopold II overgoten met verf.

Onder Leopold II, die Congo tussen 1885 en 1908 exploiteerde als zijn privébezit (Congo-Vrijstaat), overleden tussen de één miljoen en vijf miljoen Congolezen door het extreem gewelddadige bewind dat hij installeerde. Tussen 1908 en 1960 voerde België een koloniaal bewind in ‘Belgisch Congo’.

Wat in de verf op de standbeelden geschreven staat, illustreert dat de proteststemmen niet alleen de beelden weg willen. ‘Réparation’, zo prijkt in rode verf op monumenten die Leopold II verheerlijken.

Pardon van koning Filip

Voor dat herstel is het nu inderdaad tijd, zo klinkt het antwoord in de Vlaamse politiek. CD&V-voorzitter Joachim Coens stelt voor dat koning Filip de gruweldaden in onze ex-kolonie erkent en krijgt breed navolging bij de andere partijen. N-VA-voorzitter Bart De Wever sprak zich daar begin vorig jaar al over uit en ook sp.a, Groen en Open Vld vinden het evident.

De koning zien ze als de meest geschikte figuur om een historisch pardon te formuleren, omdat hij zowel kan spreken namens de koninklijke familie als namens de regering. Ondertussen bepleit Patrick Dewael (Open Vld) dat een parlementaire commissie zich buigt over het koloniale verleden van ons land, iets waar ook Groen, sp.a en CD&V op aansturen in resoluties.

Vlaamse politieke eensgezindheid dus. Maar over een goed moment, de inhoud en de vorm staan nog veel vragen open. Wordt het een speech met enkel een erkenning of komen er expliciete excuses en ingrijpende veranderingen in de publieke ruimte? En kunnen herstelbetalingen?

België heeft zich wel al verontschuldigd voor specifieke onderdelen van de koloniale wandaden. Vorig jaar bood toenmalig premier Charles Michel (MR) excuses aan voor de metiskinderen (kinderen van een blanke man bij een zwarte moeder, die systematisch bij de moeder werden weggehaald). In 2002 deed Guy Verhofstadt (VLD) dat voor de betrokkenheid van Belgen bij de moord in 1961 op Patrice Lumumba, de eerste premier van het onafhankelijke Congo.

“Dat zie je vaak”, zegt hoogleraar koloniale geschiedenis Benoît Henriet (VUB). “Australië bood de aboriginals excuses aan, Frans president Macron deed dat tegenover Algerije, de Britten in 2015 tegenover de Mao Mao (een Keniaanse bevolkingsgroep die in de koloniale periode in kampen zat, red.). Maar voor een hele koloniale periode een schuldbekentenis doen is politiek lastiger.”

De Britten deden het nog nooit en ook Nederland heeft dat tegenover Indonesië niet gedaan. Frankrijk, die andere grote kolonisator, deed het in 2001 wél met een wet die het slavernijverleden met terugwerkende kracht definieert als een misdaad tegen de menselijkheid. “Veel meer schuld kan een land niet erkennen”, zegt rechtsfilosoof Wouter Veraart (Vrije Universiteit Amsterdam). “Daar zijn de Britten en Nederlanders niet klaar voor, al heeft Willem-Alexander zich onlangs wel geëxcuseerd voor de gewelddadige dekolonisatieperiode in Indonesië.”

Angst voor schadeclaims

Ook in België, dat in 2018 door de VN werd aangeraden met excuses te komen, klinkt nu de vraag: waarover moeten die expliciet gaan? De doden, de grondstoffenroof, Congo-Vrijstaat, de hele koloniale episode? “Het zou alvast fout zijn om het enkel te hebben over Leopold II”, stelt Henriet. “Daarna, tussen 1908 en 1960, heeft ons land wel degelijk een structureel racistisch bewind gevoerd met verplichte arbeid, grondstoffenroof en vrijheidsbeperking.”

Wat naast politieke en psychologische drempels verhindert dat voormalige kolonisatoren met een algemeen mea culpa komen, is angst dat nabestaanden van slachtoffers met schadeclaims zouden komen. 

“Nochtans zijn maar weinig van die claims succesvol”, zegt Veraart. “Zelfs de Franse wet heeft daar niet toe geleid. In de VS, waar na excuses over de slavernij veel claims kwamen, lukte het bijna nooit. Dat komt omdat er veel juridische hordes zijn. Zaken zijn vaak verjaard en het is meestal erg moeilijk om een direct oorzakelijk verband te bewijzen tussen een koloniale periode of slavernij en individuele schade.”

Wat vorm en inhoud betreft, benadrukken Henriet en Veraart dat abstracte, academische denkoefeningen zeker niet het pad zijn om in te slaan.

“Hoe en wat moet u niet aan ons vragen, maar aan de Congolezen die vandaag snakken naar een pardon”, zegt Veraart. “Of excuses succesvol zijn, hangt af van het proces vooraf. De ex-kolonisator moet zich verdiepen in wat is gebeurd en spreken met de betrokkenen. Wat willen zij vandaag? Alleen zij kunnen ervoor zorgen dat excuses zinvol zijn, geen dode letter blijven. Want ondanks die sterke Franse wet is er aan het racisme niet veel veranderd.”

En het moet meer zijn dan ‘in gesprek gaan.’ “De mensen die deze realiteit en geschiedenis meesleuren moeten de regie krijgen over hoe zo’n een pardon eruitziet”, zegt Veraart. “Doe je dat niet, dan verval je in een koloniale reflex.”