In kaart: bekijk hier welke beelden van koloniale plunderaars er in uw gemeente staan

Met een indrukwekkende locatielijst van meer dan 300 monumenten, standbeelden en straatnamen die verwijzen naar koloniale figuren en plaatsnamen houdt de Amerikaans historicus Matthew Stanard (Berry University) ons een spiegel over ons verleden voor. “Ik hoop dat elke gemeente dit gebruikt om een debat te voeren over haar monumenten.”

Net zoals Belgische krantenlezers werd Matthew Stanard vrijdag wakker met het nieuws dat een buste van Leopold II in Oudergem van zijn sokkel werd gegooid. “Ik herinner me deze buste omdat ik ze destijds pas vond na een lange queeste tijdens mijn onderzoek naar de Belgische koloniale herinnering in 2018. Ik hoop dat niemand mijn lijst gebruikte om de buste nu te vernielen, want ik ben geen voorstander van geweld en polarising. Mijn lijst mag niet gebruikt worden om vernielingen aan te richten maar moet aanzetten tot dialoog over het verleden.”

De monumentenlijst van Stanard kwam organisch tot stand tijdens het schrijven van zijn Engelstalig academisch boek The Leopard, the Lion, and the Cock: Colonial Memories and Monuments in Belgium, vorig jaar verschenen bij Leuven University Press. Daarin gaat de wetenschapper dieper in op de culturele effecten van de koloniale ervaring op België na de Congolese onafhankelijkheid van 1960.

Debatten organiseren

“Aanvankelijk was de lijst, die ik samenstelde op basis van allerlei archieven en plaatsbezoeken, voor mij een geheugensteun maar gaandeweg zag ik het belang in van publicatie omdat nog niemand in België of daarbuiten zo’n overzicht had gemaakt”, zegt hij vanuit zijn universiteit in de Amerikaanse staat Georgia.

“Ik hoop er meerdere zaken mee te bereiken. Naast haar rol als historisch overzicht hoop ik dat de lijst op lokaal niveau gebruikt wordt om debatten te organiseren in gemeenteraden over de bestemming van monumenten. Nu wandelen mensen aan bustes of straatnamen voorbij zonder dat ze beseffen wie daar afgebeeld is of vermeld wordt, en waarom. Ik hoop ook dat de lijst door historici gebruikt wordt om verder onderzoek te doen. Sommige figuren in jullie straatbeeld vergen nog meer onderzoek naar hun exacte rol in Congo.”

Verwijderen of niet?

De vraag of koloniale bustes, standbeelden, straatnamen en monumenten verwijderd moeten worden noemt Stanard zelf ‘buitengewoon complex’. “Er is geen eenduidig antwoord. Elk monument heeft een eigen geschiedenis. Hoe meer informatie en duiding je erbij geeft, hoe beter. Het zou jammer zijn als je alles meteen weghaalt, want dan wis je het verleden uit. Je kan ook nieuwe straatnamen of monumentale scènes organiseren naast de koloniale. Zo was het Lumumba-plein in Elsene een goede start om ook een andere blik op het Belgische Congo-verleden te werpen. Nieuwe figuren in publieke plaatsen doen nadenken over andere historische figuren in dezelfde buurt.”

Eén uitzondering maakt Stanard voor de kolonialen van wie bewezen is dat het echte criminelen waren. “Wanneer bewezen is dat ze ook in hun tijd al criminele of gruweldaden begingen, ik denk aan iemand als Jules Jacques ‘l’Africain’ de Dixmude, kan ik me inbeelden dat gemeenten ze vandaag niet meer willen eren als lokale helden. Als een gemeente van oordeel is dat het standbeeld de gemeenschap oneer aandoet, kunnen ze uiteraard beslissen dat te verwijderen. Het is niet de bedoeling boosaardige figuren op een sokkel te zetten.”

Leopold II

Past Leopold II in dat rijtje? Stanard twijfelt. “Hem vind ik de meest complexe figuur. Je kan hem niet zomaar uit de geschiedenis wissen omdat hij ook een van jullie weinige koningen was die ook als monarch in België een rol speelde. Tegelijk mag je hem niet vergoelijken omdat hij nooit in Congo is geweest. Hij was wel degelijk een sleutelfiguur die de drijvende kracht was achter wat er allemaal in Congo Vrijstaat is gebeurd. Het debat over zijn rol vind ik nu wel te vereenvoudigd. Zo kan je hem volgens mij niet beschuldigen van genocide, omdat dit planmatige massamoorden vereist – zoals Hitler en Stalin. Historisch bestaat daarvoor geen bewijs tegen Leopold II. Wel hoop ik op een open en eerlijk debat in België over de ware aard van het koloniale regime dat hij installeerde, voor men beslist wat te doen met zijn standbeelden.”

Afrikalaan

Alleen bij straatnamen die verwijzen naar geografische locaties kan volgens hem snel ingegrepen worden, door eenvoudige duiding. “Een Afrikalaan kan ooit opgericht zijn met koloniale bedoelingen, maar verwijst vandaag naar een dichtbevolkt continent met onafhankelijke naties. Bij zulke namen kan je met een bordje extra informatie geven, zodat de voorbijgangers stilstaan bij de dubbele betekenis die de naam heeft. Denk aan een Congostraat. Er zijn vandaag veel belangrijke zaken die zich nu in Congo afspelen. Ook dat verdient onze voortdurende aandacht.”

Lees ook: De koloniale monumentenroute: en u die dacht dat Leopold II al erg was