Sopraan Elise Caluwaerts over de lege agenda in coronatijden: ‘Ik ben nog nooit bang geweest’

Ze trad al op in opera’s van de VS tot China. Ze zong op Tomorrowland 60.000 uitgelaten festivalgangers in slaap. Ze trok voor een intimistische literair-muzikale tournee samen met Lize Spit het land door. Elise Caluwaerts – leeftijd onbekend zoals het een operazangeres betaamt – is, om het met een boutade te zeggen, van vele markten thuis. En toch gaat ze volgende week zondag iets doen wat ze nooit eerder deed: live een onlineconcert geven.

De sopraan zal optreden tijdens de Schubertiade van het Brusselse initiatief Jardin Musical: een zes uur durend programma met enkel muziek van de Oostenrijkse componist Franz Schubert, dat vanaf 18 uur live gestreamd wordt op uw laptop, tablet of telefoon, zo u wil.

De bedoeling was dat we het daarover zouden hebben, en dat zullen we ook nog, straks. Maar een gesprek met Caluwaerts is als een wervelwind. Ze zwiept je op en neemt je mee, en zo komt het dat het opnamebandje nog geen vijf minuten loopt wanneer ze plots zegt: “Ik denk eigenlijk dat ik in mijn leven nog nooit bang ben geweest.”

Of het voor haar niet heftig was de afgelopen maanden, vroegen we. Normaal gezien zit Caluwaerts’ agenda stampvol en weet ze al op welk podium in welke wereldstad ze over een jaar verwacht wordt. Nu gaapt de leegte.

“Ik ben zelfstandige. Ik behoor niet tot een gezelschap, ben aan geen enkel cultuurhuis vast verbonden. Ik leef als freelancer van project naar project en dus van contract naar contract. De meeste freelancemuzikanten zijn het dus wel gewoon om te gaan met heel veranderende omstandigheden. Mensen vragen nu dus inderdaad: ça va wel met u? Maar ja, natuurlijk gaat het wel met mij. Met die lege agenda is alles gewoon nog spannender dan normaal. Ik vind het heel jammer dat een aantal geweldige projecten waar ik naar uitkeek zomaar opeens zijn afgelast, maar van die leegte kan ik gek genoeg – en gelukkig – ook blij worden. Het is precies alsof dat uitgeschakeld staat bij mij, bang zijn. Ik ken natuurlijk wel stress, zenuwen, opwinding. Maar echt angst? Neuh.”

U bent het type dat met het hoofd eerst de leegte induikt?

Elise Caluwaerts: “Totaal. Maar echt totaal. We zien wel, denk ik dan. Vraag me ook niet hoe dat komt. (lacht) Ik geloof gewoon nogal sterk dat ik wel op mijn poten terechtkom. Ik ben ook al goed op mijn poten terechtgekomen.

“De stop die corona op de wereld heeft gezet, heeft ook goede kanten. Plots staat de wereld stil. We reizen niet meer, we hebben geen werk meer. Het legt de essentie bloot. Wat overblijft, is wat er echt toe doet.”

Wat is die essentie voor u?

“Zingen.”

Daar had u geen lockdown voor nodig, lijkt me.

“Nee, maar dit was ook nieuw voor mij. Er waren geen concerten, er was geen publiek. En toch fietste ik alle dagen naar een mooie ruimte met een piano die ik van een welgestelde mevrouw in Londen mag gebruiken. Dat is op vijf minuten van mijn huis, heel handig, en daar heb ik iedere dag drie uur lang gewerkt aan mijn techniek en een nieuw repertoire. Ik word daar heel gelukkig van. Dat was heel mooi om te ontdekken, dat ik geen externe factoren nodig heb om te zingen.”

Zingen doet met u wat hardlopen doet met een sporter?

“Absoluut, als ik zing komen er endorfines en dopamine vrij. Maar met zingen kun je ook een brug slaan naar de werkelijkheid. Omdat niets doen niks voor mij is, ben ik tijdens de lockdown begonnen met een wiegeliederenproject. Er zit zoveel intimiteit in een wiegelied, ik vond dat heel mooi passen bij deze periode van social distancing.

“Om de andere dag nam ik samen met een Amerikaanse pianiste die in Berlijn woont een wiegelied op en dat zetten we dan op YouTube en sociale media. Ik heb heel veel persoonlijke mailtjes gekregen van mensen die vertelden dat ze de liederen lieten horen aan hun baby, aan hun kleinkinderen, of gewoon zelf zo rustgevend vonden in tijden van corona. Ik vond dat heel mooi dat ik dat kon doen als zanger. Mensen raken, dat is uiteindelijk toch waarvoor we het doen.”

Was u zelfs niet een beetje bang om ziek te worden? Het nieuwe coronavirus tast de longen aan, dat moet voor zangers die al panisch worden bij het idee aan een verkoud­heid, de grootste nachtmerrie zijn.

“O, als je dat krijgt als zanger, dan is het gedaan, hè. Maar bang ben ik dus nooit geweest, wel voorzichtig. Zoals ik het begrepen heb, kun je alleen maar corona krijgen wanneer je speeksel van een besmette patiënt in je mond, neus of ogen krijgt. Ja, goed, dan moet je zorgen dat dat niet gebeurt, hè. Dat is mijn rationele afweging.” (lacht)

U hebt uzelf niet opgesloten?

“Nee, maar ik draag een mondmasker indien nodig, heb vaak een zonnebril op, ik hou afstand, was mijn handen. Wanneer er iemand hoest of niest, ga ik onmiddellijk een eind verderop staan. Ik heb zo’n Japans filmpje gezien waarin ze tonen dat virusdruppeltjes op die plek dan nog twintig minuten in de lucht blijven hangen. Als je dat heel strikt doet, dan zit je toch safe?

“Heel veel artiesten zitten wel serieus met schrik. Ook financieel. Ineens word je in je omgeving wel geconfronteerd met armoede. Dan sta je wel te kijken: wow. Mensen die hun huis niet meer kunnen afbetalen omdat alles gecanceld is. Wij krijgen gewoon niets meer binnen nu. Dat maakt je heel kwetsbaar als artiest. Ik heb het ook nog nooit eerder meegemaakt dat ik niet wist hoeveel ik dat jaar zou verdienen. Gelukkig heb ik de afgelopen jaren wel wat opzij kunnen zetten, maar ik doe nu ook heel weinig geld op, want je weet niet wat de toekomst brengt. Gaan we volgend jaar wel kunnen optreden?”

In Vlaanderen heeft minister-president Jan Jambon (N-VA), ook bevoegd voor Cultuur, vorige week de cultuursector 65 miljoen euro beloofd uit het noodfonds.

“Ja. Hèhè. Dat mag ook wel als je zegt dat je de State of the Arts bent.”

Gaat daar ook iets van bij de artiesten terechtkomen?

“Ik hoop het. Maar ik had ook wel meer verwacht van de culturele instellingen. Zij hebben hun publiek opgeroepen om geen terugbetaling te vragen voor de tickets van gecancelde voorstellingen. Maar ik heb in ieder geval van geen enkel cultuurhuis bericht gekregen dat daar iets van wordt doorgestort. Al was het maar een paar honderd euro. Ik weet niet of dat geld dan blijft hangen in de culturele instellingen, of dat het nog te vroeg is en er uiteindelijk toch iets van zal doorstromen naar de kunstenaars. Het is broodnodig.”

Volgende week zondag, 21 juni, treedt u weer op. Hoe hard kijkt u daar naar uit?

“Het is vooral heel bijzonder, omdat het mijn eerste online­concert zal zijn. De Britse bas en wereldster Matthew Rose en ik zullen onder begeleiding van pianist Aäron Wajnberg een recital brengen van vijfenveertig minuten, helemaal in het begin van de avond.”

Bent u niet bang dat dat toch niet hetzelfde zal zijn? Tom Lanoye vertelde vorige week hier in de krant hoe hij online gekeken had naar La Juive en dat echte antireclame vond voor de opera.

“Ik heb zelf La Juive online niet gezien, maar wel enkele voorstellingen van de Met (Metropolitan Opera in New York, red.) en dat vond ik heel goed.

“Die worden opgenomen met close camera, dat ­creëert nog een andere ervaring. Over de klank maak ik me geen zorgen. Matthew Rose en ik zullen ons samen met de muzikanten in dezelfde ruimte bevinden, waardoor je in feite de kwaliteit krijgt van een cd. Ons optreden wordt dus vanuit de allerbeste omstandigheden rechtstreeks uitgezonden via de website en de Facebook-pagina van Jardin Musical. Mensen die kijken en luisteren zullen worden aangespoord om te doneren en alle bedragen die tijdens ons tijdslot worden gestort, gaan integraal naar ons. Wat later wordt gestort, wordt verdeeld tussen de organisatoren, de andere muzikanten en ons. Ik hoop echt dat mensen heel gul gaan geven.

“Maar goed, ik denk dat de klassieke-muziekwereld in het algemeen nog een aantal stappen kan zetten om de kwaliteit van online-ervaringen te verbeteren. Ik had toevallig vorige week een experiment met Philip Rosedale. Dat is de man die het onlineplatform Second Life (een virtuele wereld waarin gebruikers via een avatar een volledig parallel bestaan kunnen leiden, red.) ontworpen heeft. Hij is nu bezig met een nieuw project, High Fidelity heet dat. Dat gaat over akoestieken: de bedoeling is dat je je online in een ruimte beweegt en je de exacte geluidsbeleving hebt als die in het echte leven. Dat gaan we de komende weken nog verder testen. Heel spannend en vernieuwend.”

Ligt daar ook de toekomst van concerten, denkt u?

“Ik vind dat superboeiend, maar het is wel uit noodzaak nu. Het is niet mijn hartenwens om in de toekomst enkel digitaal op te treden. Ik denk dat er nooit iets zal kunnen tippen aan de live-ervaring met een livepubliek. Dat is iets waanzinnigs, als je als performer op een scène staat, je voelt je publiek gewoon ademen. Er is een tastbare stilte. Maar ik ben wel heel blij dat er nu enorm geïnvesteerd wordt in die technologieën. De digitale ervaringen kunnen er alleen maar beter op worden.”

U zult nu voor het eerst uw publiek niet zien. Zingt dat anders?

“Als je echt alleen bent en er niemand kijkt, dan zing je anders, denk ik. Dan zing je alleen maar met de klank. Heb je publiek, dan vertel je ook een verhaal met je ogen, met je hele zijn. Dat zal nu ook zo zijn: er zal een camera op ons staan en er zullen tien mensen toegelaten worden in dezelfde ruimte als ons.”

Maar u bent het gewoon om op te treden voor zalen van een paar duizend mensen.

(glundert) “60.000 zelfs, zoals toen op Tomorrowland. Een oceaan staat er dan voor je, echt maf. En die festivalgangers op Tomorrowland, verkleed als elfen en prinsessen, helemaal onder de happy drugs, maar roepen: ‘You’re beautiful! I love you!’ Terwijl ik daar een wiegelied stond te zingen. ‘I love you too’, denk ik dan. (lacht luid)

“Oké, daarmee vergeleken is tien man niets, maar zodra er één iemand naar me kijkt, heb ik een publiek.”

De muziekwereld, en dus ook de operawereld, heeft iets van een groot rondreizend circus. De ene week treed je op in de VS, dan zit je voor anderhalve maand in China, om vervolgens een paar weken in Europa te zijn. U bent bezig met het klimaat en ecologie: is dat concept nog te verdedigen, anno 2020?

“Ik eet geen vlees, ik neem zoveel mogelijk de trein. Er zijn ook een aantal orkesten die heel bewust bezig zijn met ecologie. Dat moet ook, dat is superbelangrijk. Maar aan de andere kant is het ook wel mooi dat cultuur verspreid wordt, dat iemand die in Antwerpen woont wel de New York-feel kan meekrijgen, of genieten van een orkest uit Berlijn. Voor muzikanten werkt dat reizen en die kruisbestuivingen uiteraard ook verrijkend.

“Wat wel goed zou zijn, is dat men daarnaast ook lokaler gaat werken. Zoals het Concertgebouw in Amsterdam en de Nederlandse opera die nu tijdelijk uitsluitend met Nederlandse muzikanten werken. Dat zou ik wel heel fijn en interessant vinden, mocht dat hier ook kunnen. België heeft ook heel veel kwaliteit in huis qua orkesten en solisten. Dat zouden hele mooie samenwerkingen kunnen zijn, die nu nog niet benut worden.”

U zou graag in de Antwerpse opera staan?

“O ja, héél graag. Ik zou het heel fijn vinden om een aantal dingen te doen voor een thuispubliek met orkesten die je goed kent. Het hoeft niet altijd zo ver weg te zijn. Als er audities zijn in Antwerpen, doe ik mee. Natuurlijk doe ik dan mee. Maar voor elke rol die je haalt, zijn er zoveel andere die je niet hebt. In Antwerpen heb ik het nog niet gehaald. Ik ga volgend seizoen wel samenwerken met OPRL, het orkest van Luik, daar heb ik ook auditie gedaan en zij waren onmiddellijk erg enthousiast. En ik ook, want dat is een ontzettend goed orkest en ze hebben een fantastische nieuwe muziekdirecteur, Gergely Madaras. Antwerpen, dat komt wel ooit. Met een rol die beter geschikt zal zijn voor mij.” (lacht)

“Ik ben eigenlijk echt trots op wat wij hebben in Vlaanderen. De orkesten, de kunstenaars, de opera, onze mode. Ik ben gek op het theatrale van opera, en ook van de mooie jurken die je dan kunt dragen, maar ik probeer daar toch net iets anders mee te doen. Ik draag zoveel mogelijk Belgisch en ik zal dat dan ook altijd vermelden: dit is een kleedje van, pakweg, A.F. Vandevorst.”

Ik had in u meer een wereldburger gezien. U woonde jarenlang grote stukken van het jaar in New York, ondertussen woont u deels in Londen en tussendoor reist u van continent naar continent.

“Ik voel me gewoon keihard verbonden met de creativiteit die hier hangt. We zijn een klein landje, maar het gebeurt hier toch maar allemaal.

“Ik denk ook niet dat ik in Londen zal blijven. Door de brexit, maar ook na wat ik gezien heb tijdens de coronacrisis. De chaos in Engeland was totaal. Ik weet dat er daarover in België ook werd geklaagd, maar dat heb ik echt totaal niet gesnapt: voor mij waren de Belgische regels heel helder. De enige richtlijn die wij in Engeland kregen was: be alert en doe geen niet-essentiële verplaatsingen. Waarop politici betrapt werden omdat ze hun eigen regels overtraden. Dat is heel straf om te zien hoor, hoe neerbuigend de politici daar omgaan met de regels die ze maken voor ‘het gewone volk’. Een kippenkot is het, belachelijk gewoon.

“Dus ja, misschien keer ik wel terug naar Antwerpen. Dat lijkt me eigenlijk wel fijn. Ik heb hier nog een huurappartementje, heel klein, waar ik verblijf als ik in het land ben. Antwerpen voelt toch het meest aan als mijn thuis.”

‘Natuurlijk mis ik mijn familie, al ben ik het wel gewoon die te missen’, zei u twee maanden geleden tijdens een kort gesprekje over de coronacrisis in deze krant. Dat is best hard.

“Is dat zo? Als ik hier ben, ben ik een familiemens. Dan geniet ik ervan mijn drie zussen, mijn broer en hun kinderen te zien. Maar daarna ben ik weer weg en dat is ook oké. Dit is al zo lang mijn leven, ik lijd daar niet onder.”

Relaties zijn wel een notoir struikelblok voor muzikanten met een nomadenleven.

“Dat lag bij mij ook lang best moeilijk. Maar nu gaat dat heel goed. Meer wil ik daar niet over zeggen, maar het is écht heel goed.” (lacht)

Zijn er veel operazangers met een gezin?

“Weinig, en meestal gaat dat niet goed. Het is niet evident om te leven met iemand die steeds komt en gaat, en zeker niet als daar een kind bij komt. Je moet dan als partner al bijna meereizen en je eigen leven opgeven. Bij sporters zie je dat soms ook wel, maar die carrière is tijdelijk. Bij ons is dat voor het leven.”

Bij u ook?

“Dat denk ik wel. Ik vind het echt prima zoals het nu is.

“Eigenlijk moet je goed alleen kunnen zijn, om dit leven vol te houden, maar dat is niet evident voor een zanger. Dat zijn doorgaans mensen die heel graag gezelschap hebben. Ik vind het ook heel fijn om onder vrienden te zijn, maar ik ben ook heel graag alleen. Ik kan dat ook heel goed, dus voor mij was de lockdown ook totaal geen probleem. Gek hè? Soms denk ik: gaat het nog wel oké met mij? Ik ben toch niet asociaal aan het worden? Maar ik denk dat het voorlopig nog meevalt. (lacht)

(enthousiast) “Heb je trouwens al gehoord van het project dat ik aan het doen ben met Jasna Rok? Zij is fashiontech designer en maakt kleding die via een sensor verbonden is met hersengolven. In samenwerking met Stad Antwerpen, de haven en de Universiteit Antwerpen werken we aan een muziekproject op hersengolven. Dat wil dus zeggen dat een brainwave­sensor mijn hersengolven gaat registreren terwijl ik zing en dat mijn emoties in realtime weergegeven zullen worden in kleuren en patronen op mijn kleren. Zo kan een publiek echt zien wat ik voel. Dat is nog nooit eerder gedaan.”

Dat heeft ook iets freaky: een publiek dat zal zien wat er zich afspeelt in uw hoofd.

“Zeg dat wel. We hebben vorig jaar een demo gedaan in San Francisco met een eerste ontwerp van een jurkje van Jasna. Ik zou een aria zingen met een strijkkwartet voor publiek, maar organisatorisch was het wat chaotischer dan goed was voor de performance. Nu leer je als zanger om je stress weg te steken: hoe hard mijn hart ook in mijn keel bonst, mensen zullen dat niet aan me zien. Wel, daar begon ik regenbogen te flikkeren toen ik schijnbaar rustig stond te praten met de organisatie. (schaterlacht) Jasna lag plat van het lachen: ‘Kijk Elise, je bent boos!’

“De jurk zit nu nog steeds in de ontwikkelingsfase, volgend jaar zal ze af zijn en dan gaan we er de eerste concerten mee doen. Ik kan niet wachten tot ik dit aan een publiek kan tonen.”

Heeft opera dat soort initiatieven nodig om relevant te blijven?

“Ik kan dat heel frustrerend vinden, wanneer mensen vragen: heeft klassieke muziek wel toekomst? Hallo, natuurlijk. Die muziek gaat al eeuwen en eeuwen mee, hoeveel toekomst heeft die al niet gehad in het verleden? Waarom zou dat nu stoppen? Meesterwerken staan op zich, je hoeft die niet per se aan te kleden met virtuele realiteit. Maar het kan wel. En als je op die manier ook een ander publiek kunt bereiken en iets relevants kunt doen, waarom zou je het dan niet doen?”

Hebt u zulke projecten nodig?

“Ik vrees van wel. Mensen rondom mij kunnen mij inderdaad soms vermoeiend vinden, maar mij maakt dat gelukkig. Ik heb straks ook nog vergaderingen met drie orkesten waar ik dit najaar normaal mee optrad. We gaan nu kijken hoe we de programmatie kunnen omgooien, zonder dat we een minder corona-alternatief moeten aanbieden. We willen dat het publiek denkt: wow, die zijn innovatief, zeg.

“Het is ook niet gebruikelijk dat de zangeres daarbij betrokken wordt, maar ik wil dat zelf. Een van mijn beste vrienden is David Van Reybrouck. Hij is ook iemand die alle structuren omdenkt en verandering teweegbrengt, tot in regeringen toe. Dat vind ik inspirerend. Gewoon door een gedachte kun je verandering tot stand brengen.”