Lessen na corona: ethiek mag geen beleidshoer worden

Het lijkt een eeuwigheid geleden maar bij de uitbraak van de pandemie was het plots alle hens aan dek van de ethiekboot. Zo werd ik vanuit verschillende hoeken op federaal en Vlaams niveau met grote urgentie gevraagd mee te werken aan richtlijnen in de ziekenhuizen en de zorg. Het dreigende tekort aan bedden of medisch materieel en het schrikbeeld dat we zouden moeten triëren, zorgde voor grote angst bij de spoeddiensten en de diensten intensieve zorg.

Federaties, afzonderlijke ziekenhuizen en vele anderen investeerden bijgevolg in de uitwerking van richtlijnen die onder grote tijdsdruk tot stand moesten komen. Het moest. Omdat het moest. Ethiek en filosofie zijn wat mij betreft altijd een vorm van engagement geweest. Bij deze.

De vragen over de richtlijnen zorgden na het uitwerken ervan nog een tijdje voor een volle mailbox maar daarna werd het stil. Oorverdovend stil. Nu het nieuwe normaal zich stilaan uitrolt, zijn economen of andere deskundigen aan zet en verdwijnt de vraag naar het goede weer naar de achtergrond. Dat is geen toeval maar een symptoom van een dieperliggend patroon.

Ethiek dient blijkbaar om brandjes te blussen of vanuit het beleid de hete aardappel door te schuiven en onmogelijke vragen uit te besteden. Zoals: wat doen we indien straks niet iedereen kunnen helpen? Dan moeten ethici halsoverkop richtlijnen uitwerken om daarna weer verder te gaan met de dingen die er echt toe doen, met name het produceren van winst. Zo dreigt ethiek een beleidshoer te worden die tijdelijk de scherpe kantjes van onmogelijke problemen moet komen verzachten zodat we bij mogelijke triage daarna kunnen zeggen: ja maar, het was ethisch hoor.

Niet dat ik mensen er persoonlijk van verdenk die cynische strategie bewust te bewandelen maar iets in onze manier van handelen loopt hier telkens weer op uit. We stellen de vragen die ertoe doen pas wanneer het te laat is.

Die verkeerde timing is het symptoom van een dieperliggend misverstand. Ethiek is niet in de eerste plaats een procedureel antwoord op praktische of existentiële problemen maar een fundamentele vraag naar het hoe en waarom van ons handelen. Die vraag speelt vandaag een prominente rol omdat ieder individu zelf normen en waarden kan ontwikkelen.

Goed en kwaad zijn voor het eerst in onze geschiedenis vraagstukken geworden in de strikte zin van het woord. We hebben er niet langer een panklaar antwoord op omdat er geen collectieve ideologie ons waarden van bovenaf oplegt. Vrijheid betekent in de eerste plaats zelf nadenken over goed en kwaad en debatten hierover zijn boeiend maar niet makkelijk want de vragen en uitdagingen zijn legio. Over zowat alles wat ons leven aangaat zijn er beslissingen te nemen, van voor de geboorte tot aan de dood. Daar moeten we leren mee omgaan. Hoogstwaarschijnlijk zullen we niet op alle terreinen een consensus bereiken maar we kunnen streven naar afspraken en prioriteiten en dat is al heel wat. 

We houden er nu eenmaal uiteenlopende normen en waarden op na. Maar we mogen ethiek niet uitbesteden aan enkele professioneel opgeleide mensen. Ethiek zal van iedereen of niet zijn. 

(lees verder onder de afbeelding)

Waarom doen we dan tijdens een pandemie plots alsof er een gedragen consensus zou bestaan over alle principes en waarden die we hanteren? Richtlijnen kunnen alleen duurzaam zijn indien we vooraf met z’n allen hierover nadenken. Een noodsituatie mag geen ethisch laboratorium van enkele specialisten worden waarna we ons na afloop ervan afvragen wat we goed of verkeerd hebben gedaan – het gaat om mensenlevens, remember?

Ethiek begint daarom niet pas bij het uitwerken van richtlijnen bij urgenties maar bij het organiseren van degelijk gezondheidsbeleid dat in alle omstandigheden in staat is performant op te treden en crisissen het hoofd te bieden. Voor en na maar niet tijdens een pandemie moeten we ons afvragen of er pakweg voldoende mondmaskers zijn, of er goeie en structurele afspraken bestaan tussen woon- en zorgcentra en ziekenhuizen zodat de eerste niet in de kou blijven staan wanneer de laatste erin slagen zich halsoverkop te organiseren en de pandemie het hoofd te bieden.

In een goed werkende democratie vang je een crisis op vooraleer ze plaatsvindt door je in normale tijden democratisch af te vragen wat er nodig is om in noodgevallen de zorg voor iedereen te garanderen. Over die aangehouden gerichtheid op het goede gaat het. Hoe meer we ethische reflecties een structurele plaats geven in normale tijden, hoe minder we ernaar moeten roepen in tijden van crisis.

Ethiek draait bijgevolg niet om procedures en richtlijnen die laten uitschijnen dat de dingen alsnog geregeld zijn – dat is ambtenarij en sust vooral ons geweten. De ethische opdracht van elke samenleving ligt besloten in het preventief voorkomen van problemen zodat we in uitzonderlijke periodes in de zorg niet moeten triëren op basis van pakweg leeftijd of andere arbitraire criteria.

Om die kortzichtigheid tegen te gaan moet ethiek deel uitmaken van economische en politieke overwegingen die de kern van onze samenleving aangaan. We moeten ophouden te doen alsof economie een terrein is dat op zichzelf staat. Zo niet is het wachten tot de volgende crisis die dan verdacht veel op de vorige zal lijken.

Natuurlijk zijn richtlijnen nodig als er pakweg morgen een kernramp 50.000 slachtoffers zou maken. Het uitzonderlijke valt nu eenmaal niet in detail te voorzien. Maar we raken niet vooruit indien we ons keer op keer beperken tot ad hoc maatregelen die we daarna verdringen eens de druk van de ketel is. Zoals we allemaal weten zijn eenmalige crisismaatregelen even doortastend als een solitaire regenbui na langdurige droogte. De bovenlaag ziet er dan wat beter uit maar om het grondwater aan te vullen is er meer nodig dan wat occasioneel gedruppel.

De keuze die voorligt is daarom deze: blijven we ethiek gebruiken als dienstmaagd in tijden van crisis of kiezen we ervoor in normale tijden te anticiperen op toekomstige systeemverstoringen als blijk van een fundamentele ethische betrokkenheid op de samenleving? Voorlopig ziet het er niet al te best uit.