Kuifje en de kolonisatie: verbieden of duiden?

De reeks Wij heren van Zichem is opnieuw te bekijken op vrt.nu. Wie op het platform de elfde aflevering opvraagt en dan kijkt tot de 57ste minuut hoort daar een personage vertellen over zijn nonkel Victor, een missionaris in Congo. “Hij schrijft dat hij elke week de moedwillige negers een goeie rammeling geeft en dan laten ze zich vanzelf dopen.” 

De reeks is gemaakt eind jaren 60 en gaat over het dorpsleven in Zichem in de jaren 20. Maar het fragment toont aan dat er in de Vlaamse tv-archieven nog wel wat problematische passages zitten. Omdat het door de streamingtechnologie tegenwoordig mogelijk is om de oude series online te zetten, zijn ze ook voor iedereen toegankelijk. 

“In eerste instantie gaan we er bij programma’s als Wij heren van Zichem wel van uit dat kijkers vatten dat dit uit een andere tijdsgeest stamt”, zegt VRT-woordvoerder Hans Van Goethem. “Maar als er verontwaardiging over zou komen, kunnen we overwegen om een aankondiging voor het programma toe te voegen, als we het nog eens uitzenden. Daarin maken we dan duidelijk dat het programma taalgebruik bevat dat vandaag niet meer gepast is.” De reeks wordt momenteel opnieuw uitgezonden, maar bij de heruitzending van deze aflevering was het fragment volgens Van Goethem niet “op de radar verschenen” van de VRT. 

Fawlty Towers 

Nochtans zijn televisieomroepen tegenwoordig wel bezig met het onder de loep nemen van oude programma’s. Zeker nadat het tijdelijk offline halen van de iconische Fawlty Towers-aflevering ‘The Germans’ (1975) tot veel ophef heeft geleid. De internationale polemiek heeft bij ons ook het album ‘Kuifje in Afrika’ weer in het oog van de storm gebracht. In De zevende dag stelde studente Eunice Yahuma, lid van Belgian Youth Against Racism en politiek actief bij CD&V, dat het album beter niet meer verkocht zou worden, omdat het een verhaal is van white saviorism: blanken die Afrika koloniseren, zogezegd om er de beschaving te brengen. 

Ook uit Suske en Wiske en de vliegende aap (1948) spreekt dezelfde beeldvorming, al is het album in de heruitgave van 2018 hier en daar wat opgekuist. Woorden als ‘negertjes’ en ‘nikker’ zijn nu helemaal verdwenen. Maar omdat die strips nu nog steeds in de kinderafdeling liggen, stelt historicus Idesbald Goddeeris (KU Leuven) alvast voor om ze enkel nog aan volwassenen te verkopen. Goddeeris vindt net als zijn collega-historicus Karel Van Nieuwenhuyse dat er een goede duiding bij die strips gegeven moet worden om ze in hun context te plaatsen. Aan het album De vliegende aap is sinds 2018 ook een duidende tekst op de flap toegevoegd. 

“Het heeft sowieso geen zin om de verkoop te verbieden”, zegt Van Nieuwenhuyse. “Ik zou eerder aan het stripalbum een pagina toevoegen met uitleg over het koloniale systeem. Onder het mom van beschaving  installeerden de kolonialen een systeem van uitbuiting, dat door en door racistisch was. Als je het stripverhaal op die manier leest, dan ga je er ook met andere ogen naar kijken.” 

Van Nieuwenhuyse verwijst ook naar het boek Mein Kampf van Adolf Hitler. Misschien wel het meest extreme voorbeeld van foute denkbeelden. Enkele jaren geleden is het opnieuw uitgegeven, maar dan wel met een uitgebreide commentaar erbij van historici. Voor die optie is ook gekozen bij het weer online zetten van de film Gone With the Wind (1939). 

Het Amerikaanse streamingplatform HBO Max had die eerst weggehaald, omdat de prent een te positief beeld schetst van de slavernij ten tijde van de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865), maar gaat die nu weer aanbieden. De Amerikaanse filmprofessor Jacqueline Stewart zal de film wel inleiden en in zijn historische context plaatsen. 

“Voor mij is het eigenlijk een kans om na te denken over wat die oude filmklassiekers ons vandaag nog kunnen leren”, schrijft Lawrence, trouwens een zwarte vrouw, in een opiniestuk voor CNN. “De best verkochte boeken op Amazon gaan nu ook over de strijd tegen racisme en over rassengelijkheid. Als mensen echt hun huiswerk gaan maken, dan gaan we in de VS de meest eerlijke en geïnformeerde discussie krijgen ooit over de positie van zwarte mensen zowel op het scherm als ernaast.” 

Hergé

Ook in het onderwijs worden strips als Kuifje in Afrika volgens Van Nieuwenhuyse nu al gebruikt. Enerzijds zijn ze een belangrijke historische bron over hoe men in België toen naar het koloniale project keek. Anderzijds kunnen ze leerlingen ook tonen waar racistische stereotypes vandaan komen die vandaag nog bestaan. Voor leerkrachten zijn zulke verwijzingen naar de populaire cultuur ook handig om die zaken echt tastbaar te maken voor hun leerlingen. 

Goddeeris haalt verder nog aan dat de racistische beeldvorming in de Kuifje-strips ook wordt toegepast op Japanners, Chinezen en Indianen. “Ook Joden heeft Hergé altijd heel stereotiep afgebeeld”, zegt Goddeeris. “Maar die strips moeten daarom ook gelezen worden: om te tonen hoe er vroeger naar andere culturen werd gekeken. Het belangrijkste is dat we deze problematiek onder ogen willen komen. Want dat erkennen is de eerste stap naar een dialoog.”