Cruciale weken voor Europees president Charles Michel: is het nu al tijd om hem af te serveren?

Het lijkt een eeuwigheid geleden, maar Michel begon amper zes maanden geleden aan zijn job als voorzitter van de Europese Raad. Maar zoals men in de koers zegt: “De prijzen worden aan de meet uitgedeeld”.

De allereerste top van de allereerste Europese president, Herman Van Rompuy, verliep een beetje stuntelig. Maar vijf jaar later werd hij alom geprezen voor de manier waarop hij de EU door de eurocrisis loodste. Zijn opvolger Donald Tusk sprak bij zijn aantreden nauwelijks Engels. Via enkele korte snedige quotes op persconferenties en pittige boodschappen op sociale media kreeg hij gaandeweg het imago van een goede communicator. Volgens sommige lidstaten communiceerde hij soms zelfs iets te agressief (over de brexit, of over Rusland). Hij werd geroemd als sterke president, maar slaagde er evenwel niet in om een akkoord te bereiken tussen de 27 regeringsleiders over een nieuw Europees asiel- en migratiebeleid. De verdeeldheid tussen de lidstaten was (en is) te groot. 

In de loop van het mandaat groeien Europese presidenten blijkbaar in hun rol. En als er naderhand een positief beeld blijft hangen, wil dat niet zeggen dat ze alle dossiers met succes konden afronden.

Charles Michel was niet de enige nieuwkomer op het Europese toneel. Samen met Christine Lagarde (voorzitter Europese Centrale Bank), Ursula von der Leyen (voorzitter Europese Commissie) en David Sassoli (voorzitter Europees Parlement) heeft de EU vier relatief nieuwe presidenten.

De taak van Michel is misschien wel de meest ondankbare. De ECB heeft veel macht, maar wanneer het economisch fout loopt kan Christine Lagarde nog altijd zeggen dat het de schuld is van lidstaten die geen hervormingen doorvoeren. Ursula von der Leyen lanceert bijna elke week een Europese strategie of actieplan, met een bijhorende videoclip. Wanneer de lidstaten die niet uitvoeren, is dat niet haar schuld. David Sassoli geeft met bulderende stem persconferenties waarop hij de lidstaten oproept om meer solidair te zijn, aangedreven door resoluties van het Europees Parlement. 

Kortom, Lagarde, von der Leyen of Sassoli kunnen allerlei plannen ontvouwen, maar als de ambities niet uitkomen, leggen ze de schuld bij de lidstaten. Vaak is dat niet onterecht. Voor Charles Michel ligt het echter moeilijker om de verantwoordelijkheid af te wentelen op de landen en hun leiders. Als voorzitter van de Europese Raad is hij er immers de spreekbuis van. Hij kan dus moeilijk 27 regeringsleiders publiekelijk de mantel uitvegen, tenzij hij snel zijn C4 wil krijgen.  Zijn taak is minder glorieus, maar wel belangrijk: de 27 staatshoofden en regeringsleiders via telefoongesprekken, nachtelijke vergaderingen en besprekingen in achterkamertjes zover krijgen dat ze een modderig compromis sluiten. Dat moet hij dan aan de buitenwereld kunnen verkopen als een prachtig akkoord, met alleen maar winnaars. Het volstaat dat één regeringsleider, bijvoorbeeld iemand die in volle verkiezingscampagne is in eigen land, niet meewil, om de boel te blokkeren. Een Europees president heeft immers niet het recht om een regeringsleider letterlijk het mes op de keel te zetten om een akkoord te forceren. 

Michel begon met veel schwung en goesting. Vlak voor de allereerste top die hij zou leiden, in december vorig jaar, postte hij een foto waarop te zien was dat hij als jonge vader zijn dochtertje vlak voor de start nog een flesje aan het geven was. Op zijn persconferentie een paar uur later gaf hij een overzicht van alle thema’s die hij zou gaan behandelen als president, het ene al belangrijker dan het andere. In 4 minuten gebruikte hij 19 keer het woord “important”, wat journalisten de wenkbrauwen deed fronsen. Het Engels dat hij gebruikte klonk bij momenten heel Frans, ook dat zorgde voor commentaar op sociale media.  Hij reisde naar Afrika, naar Turkije, ging samen met von der Leyen in een helikopter poolshoogte nemen aan de Turks-Griekse grens. Hij gijzelde de 27 Europese regeringsleiders in februari op een Europese top in een poging om een akkoord te bereiken over de Europese meerjarenbegroting. Dat mislukte. Er was kritiek te horen op de methode, op de voorbereiding ook. En toen kwam de coronacrisis. 

Lidstaten sloten grenzen, beconcurreerden elkaar in de zoektocht naar mondmaskers en beschermend materiaal. Er waren pijnlijke ruzies over gebrek aan solidariteit. Charles Michel organiseerde videoconferenties om de plooien glad te strijken. In alle landen ging de meeste aandacht naar de dagelijkse cijfers over besmettingen en doden, over de lockdown en de opheffing ervan. De EU en haar leiders in Brussel verdwenen naar het achterplan. 

Toch is er heel wat aan het bewegen. De coronacrisis heeft enkele fundamentele zwaktes van de Europese Unie blootgelegd. Er circuleren plannen en ideeën om Europa onafhankelijker te maken van buitenlandse (Chinese) leveranciers, en om Europese strategische sectoren beter te beschermen tegen niet-Europese overnames. Duitsland veranderde compleet van koers, en geeft zijn volle steun aan een Europees Herstelfonds van 750 miljard euro, voor regio’s en sectoren die economisch het zwaarst lijden. Als het van de Duitse regering afhangt, mag de EU dit geld gaan lenen. Tijdens de eurocrisis wou Duitsland niet weten van dergelijke gemeenschappelijke schulduitgifte, nu houdt bondskanselier Merkel er vurige pleidooien voor. “Dit is nodig om te vermijden dat de kloof tussen arme en rijke landen in de EU nog groter wordt dan ze al is”, zei ze in het Duitse parlement. “Nooit heeft Europa zoveel solidariteit nodig gehad als nu." Een boodschap aan de “zuinige vier” (Nederland, Oostenrijk, Zweden, Denemarken) die grote vraagtekens hebben bij dit plan, en er strenge voorwaarden aan willen koppelen.

Nu is het aan Charles Michel. Het is aan hem om die verschillende visies te verzoenen. Een akkoord over het relanceplan kan ook voor Michel een relance betekenen en een boost voor zijn imago als Europees president. Hij weet dat het moeilijk wordt. Een nieuwe mislukking kan zijn autoriteit ondermijnen. Vorige week stuurde hij zijn kabinetschef de laan uit, en verving hem door een diplomaat met wie hij al langer samenwerkt.  Bewust houdt hij de verwachtingen voor de top van vandaag laag.  Hij hoopt vooral dat de regeringsleiders hoffelijk blijven, en dat ze het eens zijn met het principe dat de EU een groot herstelpakket nodig heeft en dat ze daarvoor moet kunnen gaan lenen op de financiële markten. Een eerste snuffelronde op het hoogste niveau, zoals een diplomaat het noemde.  Daarna zullen weken volgen van intens telefoonverkeer, videogesprekken, wellicht reist Michel (nu het weer kan) zelf naar enkele hoofdsteden voor bilateraal overleg. Om dan ergens in juli, indien er zicht is op een akkoord, de regeringsleiders in Brussel uit te nodigen, voor de finale onderhandelingen. Daarvoor is het nodig om elkaar apart te kunnen spreken, elkaar recht in de ogen te kunnen kijken, zonder potentiële pottenkijkers. 

De grote lidstaten steunen het Europese Herstelplan, maar dat is geen garantie op succes. Michel zal de zuinige vier moeten overtuigen en misschien enkele toegevingen moeten doen, maar dan zonder de steun van de andere landen te verliezen. Daarbij moet hij rekening houden met de soms fragiele politieke toestand in de verschillende lidstaten. De Nederlandse premier Mark Rutte heeft bijvoorbeeld amper een meerderheid, de verschillende partijen zijn zich al volop aan het voorbereiden op de verkiezingen van volgend jaar. Veel toegevingen kan Rutte op een gevoelig dossier ("Geen stuiver extra naar Zuid-Europa", schreef het weekblad Elsevier onlangs) als dit moeilijk permitteren.  Met al dit soort factoren moet Michel rekening houden, en tegelijk opletten dat hij neutraal blijft,  en vermijden dat de indruk ontstaat dat hij aan de hand loopt van Merkel of Macron, ook al schiet hij goed met hen op. De taak van Michel is om bruggen te bouwen, en daar zal hij ook op worden afgerekend.