Prinses Esmeralda van België: ‘Leopold II moet van zijn sokkel’

“We staan op een kantelmoment”, begint prinses Esmeralda (63) ons gesprek. De voorbije dagen heeft ze - vooral in Franstalig België - voor opschudding gezorgd met uitspraken op televisie en in het weekblad Paris-Match over Leopold II, Congo en racisme. “Ingrijpende veranderingen komen er doorgaans na oorlogen, een economische crisis, een pandemie of gedragen door een brede, sociale of morele beweging”, gaat ze verder. “Drie van die vier voorwaarden zijn vandaag vervuld. De geschiedenis versnelt soms ook door een moment van emotie of collectieve verontwaardiging. De dood van George Floyd is er zo één. Ze confronteert ons met een onaangename waarheid: racisme zit nog altijd ingebakken in onze samenleving. Laten we van dit momentum gebruikmaken.”

Is het niet wat link om een incident in de VS - samenleving waar aanzienlijk veel meer wapens circuleren en die intrinsiek veel gewelddadiger is dan de onze - naar hier te 'importeren' om de discussie over racisme aan te gaan?

“Nee. Het klopt dat de VS gewelddadiger zijn. Maar wat daar gebeurt, heeft nog altijd een grote invloed bij ons. En vooral, hier is er ook racisme. In een vorm die niet echt verschilt van de Amerikaanse. Misschien iets minder gewelddadig, iets meer onderhuids. Maar ook zeer aanwezig. Werk. Een huis. Het is allemaal veel minder evident voor niet-blanken.”

Met permissie, maar de zaken evolueren toch? U woont in Londen, waar de burgemeester een van origine Pakistaanse moslim is.

“Dat klopt. En ik zie ook wel dat er dingen ten goede veranderen. De generatie van mijn kinderen denkt heel anders dan de onze. Maar het gaat zo traag. En er blijven wantoestanden. Londen mag dan een moslim als burgemeester hebben, het politiekorps is nog zeer blank. Tijdens de lockdown lag het aantal arrestaties van mensen uit minderheidsgroepen veel hoger dan van blanke Londenaren. Het aantal veroordelingen ook. En heb je dat filmpje al gezien van het politieoptreden tegen die zwangere zwarte vrouw in de metro van Parijs? Hoe je het draait of keert, in onze maatschappij is 'De Blanke' nog altijd de norm.”

Bestaat er ook geen anti-blank racisme?

“Zeker. Maar dat zijn individuele uitingen van racisme. Anti-blank racisme is in onze samenleving nooit systemisch of structureel.”

Hoe zal het verwijderen van standbeelden racisme uit de wereld helpen? Zal het niet eerder de verhoudingen extra op scherp stellen?

“Standbeelden zijn minder onschuldig dan u denkt. Het zijn krachtige symbolen. Ze kunnen kwetsen. Ze domineren de publieke ruimte. Als daar alleen maar standbeelden staan van blanke mannen, veroveraars, kolonisatoren en zelfs slavenhandelaars, versterkt dat de idee van de blanke suprematie.”

Maar waar houdt het op? Winston Churchill - de man die zowat op zijn eentje standhield tegen Hitler - moet ook weg, vinden sommigen. Omdat hij in een norse en dronken bui ooit iets lelijks zei over Gandhi en vond dat de Britten het meest geschikt waren om de wereld te regeren.

“Churchill weghalen is moeilijk. Hij is het zinnebeeld van de strijd tegen het nazisme en een nationale held in Groot-Brittannië. Maar ik zou graag zien dat je de inwoners inspraak geeft. Via een referendum bijvoorbeeld. Dat er een consensus groeit over wie men in straten en op pleinen wil zien. En dat men naast de standbeelden die er al staan, alternatieve figuren plaatst. Op Parliament Square in Londen staat er inderdaad één van Churchill. Terecht. Maar er staan nu ook standbeelden van Gandhi en Mandela.”

Over uw oud-oudoom Leopold II kan geen discussie bestaan. Die moet weg, vindt u.

“Ja. Zijn plaats is in een museum. Een plek waar men de zaken uitlegt. In al hun facetten. Met alle nuances. De omstandigheden. De opvattingen van toen. Ook al het goede dat hij gedaan heeft voor België. Hij was een visionair. Hij was een bouwheer. Je moet dat niet allemaal uitwissen. Maar je kunt niet om zijn rol in Congo heen.”

Uw neef Laurent ziet niet in wat Leopold II verkeerd kan gedaan hebben in Congo. 'Hij is daar nooit geweest', aldus de prins."

“Dat argument snijdt natuurlijk geen hout. Het moet gaan over welke opdrachten hij gaf, wat hij wist... Er zijn inderdaad ook historici die zeggen dat hij excessen probeerde te stoppen. Dat is mogelijk. Laten we het onderzoeken. Maar zelfs dat is geen excuus.”

Is het grote gevaar niet dat we die episode bekijken en beoordelen met kennis, opvattingen en morele maatstaven van vandaag? In de tijd van Leopold II wilde iedereen Afrika ontginnen. Het was een economisch project.

“Dat is geen verontschuldiging voor het koloniaal systeem en zijn uitwassen. Het was een systeem van dominantie. Economisch, religieus, cultureel. Het was een racistisch systeem. En het racisme van dat systeem ligt nog altijd aan de basis van het racisme dat vandaag in onze samenleving zit. Daarom hoop ik dat het debat niet enkel zal gaan over het geweld, de uitbuiting en de verkrachtingen, maar ook over dat - in mijn ogen zeer fundamentele - aspect.”

Zat er dan geen enkele positieve kant aan de kolonisering? Voordien telde Afrika iets minder dan 100 miljoen inwoners, een extreem lage levensverwachting en geen enkele demografische dynamiek. Vandaag zijn er 1,2 miljard Afrikanen. Zonder de westerse geneeskunde was dit onmogelijk geweest.

“Er zullen ongetwijfeld positieve dingen gebeurd zijn. Individuen met goede bedoelingen - artsen, sommige ondernemers - die mooi werk geleverd hebben. Maar het systeem was fout. Het was een exploitatie van de natuurlijke rijkdommen ten koste van de lokale bevolking. In België rust nog een taboe op dat onderwerp. Ik ben blij dat het parlement nu beslist heeft dat er in het najaar een onderzoekscommissie komt. Congo is zestig jaar onafhankelijk. Het moet nu toch mogelijk zijn om na al die jaren het debat over de kolonisering sereen te voeren?”

Een deel van de publieke opinie verwijt u dat u uw familie aanvalt en de koning in een moeilijk parket brengt.

“Dat begrijp ik echt niet. Ik ben niet gebonden door zwijgplicht of plicht tot terughoudendheid. Ik heb geen Civiele Lijst of ontvang geen dotatie. Ik ben een onafhankelijke vrouw. Het is mijn volste recht om mij te mengen in dit debat. Meer nog, ik vind het mijn plicht.”

U pleit er voor dat regering en koning samen een initiatief nemen om zich te excuseren. U zei dat er nu een 'momentum' is. Mij lijkt het eerder een slecht moment. Het land zit in een diepe politieke crisis en de huidige regering vertegenwoordigt amper 38 zetels op 150.

“Dat is juist. Laat daarom de parlementaire commissie nu maar eerst haar werk doen. Grondig. Eens dat achter de rug, is er misschien een beter ogenblik aangebroken.”

Heeft u onlangs met de koning over dit onderwerp gesproken?

“Nee, niet recent. Maar ik weet dat het hem interesseert.”

Vreest u niet dat eens Leopold II van zijn voetstuk is, de rest van de familie volgt? U kent de controverse over de houding van uw vader tijdens de tweede wereldoorlog. En Boudewijn wordt er door sommigen van beschuldigd een hand te hebben gehad in de liquidatie van Lumumba.

“Ik vrees niks. Weet u, als dochter van mijn vader heb ik op dat gebied een olifantenvel gekweekt. Vanzelfsprekend heb ik mijn mening over die kwesties. Ik heb er voor mezelf veel onderzoek naar gedaan. En natuurlijk spelen wat mijn vader betreft persoonlijke gevoelens een rol. Desondanks zeg ik ook daar over: geen taboes, onderzoek het op een eerlijke manier.”

Prinses Esmeralda van België

• Geboren in Laken op 30 september 1956.
• Derde en jongste kind van koning Leopold III en prinses Lilian.
• Halfzus van de twee vorige koningen, Boudewijn en Albert II. 
• Journaliste en auteur. Ze schrijft regelmatig artikels, onder meer voor Paris-Match.
•Publiceerde boeken over haar vader en het Belgische koningshuis, zoals ‘Mijn vader Leopold III’, ‘Leopold III Fotograaf’ en ‘Albert en Elisabeth’.
• Getrouwd met Salvador Moncada. Het paar heeft twee kinderen en woont in Londen