Félix Tshisekedi, Congolees president met rug tegen de muur

Félix Tshisekedi (57) zal het onafhankelijkheidsfeest in mineur vieren. Het coronavirus raast door zijn land. Zijn politieke wittebroodsweken zijn ook definitief voorbij. Alle ogen waren de voorbije week gericht op zijn kabinetschef Vital Kamerhe, zijn bond­genoot in de presidentsverkiezingen van eind 2018, die veroordeeld werd tot 20 jaar dwangarbeid. Hij zou 48 miljoen dollar uit een sociale- woningbouwproject verduisterd hebben. Kamerhes proces werd eerder al overschaduwd door de vergiftiging van rechtbankvoorzitter Raphael Yanyi.

Kamerhes veroordeling is voor Tshisekedi goed en slecht nieuws. Aan de ene kant is hij een rivaal kwijt voor de presidentsverkiezingen van 2023, waarvoor Kamerhe kandidaat zou zijn. Langs de andere kant verloor hij door de corruptie rond de sociale woningen een prestigeproject dat hij begin vorig jaar groots aankondigde. Dat speelt nu in het voordeel van ex-president Joseph Kabila (2001-2019), die achter de schermen de touwtjes in handen heeft en baat heeft dat Tshisekedi niet te sterk wordt.

Tshisekedi heeft zijn legitimiteit aan Kabila te danken. Door een kiescommissie, die zijn voorganger samenstelde, was hij in januari vorig jaar aangeduid als president terwijl de andere oppositieleider Martin Fayulu volgens waarnemers won.

De reden dat de Congolezen desondanks Tshisekedi tolereren heeft hij te danken aan zijn familie, een machtige politieke dynastie uit de provincie Kasaï.

‘België is mijn ander Congo’

Félix Tshisekedi wordt op 13 juni 1963 geboren. Als kind groeit hij op in de steenrijke elite van zijn vader Étienne, een belangrijke medewerker van dictator Mobutu Sese Seko. Begin jaren tachtig verzuren de relaties tussen Mobutu en Tshisekedi sr., die daarop beslist een oppositiepartij op te richten: de UDPS, een verboden organisatie in het toenmalige Zaïre waar slechts de eenheidspartij MPR is toegestaan. Mobutu talmt dan ook niet lang om zijn concurrent te verbannen naar diens geboortestreek.

Félix wordt gedwongen zijn vader te volgen en zal tot zijn 22ste leven in armoede – hij moet plots water sjouwen uit de rivier en leeft zonder elektriciteit, een episode die hem naar eigen zeggen ‘getekend’ heeft. In 1985 beslist Étienne om Maman Marthe en hun vijf zonen als ballingen naar Brussel te sturen. Ze zullen er eerst ook moeite hebben de eindjes aan elkaar te knopen. Ze moeten rekenen op financiële steun van sympathisanten.

Vanaf dan wordt hij ook een beetje Belg, of zoals hij het uitdrukt tijdens zijn eerste staatsbezoek in september vorig jaar:’La Belgique est mon autre Congo’. België is mijn andere Congo.

In de Belgische Congolese gemeenschap, die door de repressie van Mobutu in die tijd veel UDPS-ballingen telde, stond Félix in zijn jonge jaren bekend als een feestvierder. Historicus Zana Etambala, die hem goed kende en begin jaren 90 voor hem vergaderruimte voor de UDPS faciliteerde bij de Witte Paters in Leuven: “Ik typeerde hem in die tijd als een soort lamme goedzak, die graag plezier maakte. Op dat moment dachten we niet dat hij de man was die een groot politicus zoals zijn vader zou worden. Hij was geen dossiervreter, en lijkt dat vandaag ook niet te zijn.”

Félix zal in België ook nooit een langdurige baan hebben. Op zijn cv staat dat hij van 1991 tot ’93 werkte in de marketing en het archief van verzekeraar Zurich/Vita, van ’96 tot 2001 ‘distributie en boekhouding’ deed van zijn eigen koerierbedrijf en dat hij van 2003 tot ’06 ‘postbediende was in Brussel 5’.

Laurent Mutambayi, nu een N-VA-gemeenteraadslid in Molenbeek die met hem vanuit België samenwerkte rond het Congolese verkiezingsproces van 2011, wanneer Félix voor het eerst kandidaat is voor een parlementszetel: “Félix krijgt nu soms het verwijt dat hij slechts een paar baantjes als beroepservaring heeft, maar zijn verhaal is typisch voor veel Congolezen of mensen met een migratieachtergrond in België. Op de arbeidsmarkt was hun situatie in die tijd nu eenmaal niet sterk. Persoonlijk zie ik het vooral als een pluspunt dat voor hem pleit: in plaats van te gaan stempelen heeft hij hier tenminste hard zijn best gedaan om zijn eigen centen te verdienen.”

In de aanloop naar de presidentsverkiezingen verwijten zijn Congolese rivalen hem ook op zijn cv een diploma ‘marketing en communicatie aan het ICC in Brussel’ te vermelden dat hij nooit haalde, wat ook de Belgische justitie later zal bevestigen. De onthulling bezorgt hem een probleem, want artikel 104 van de Congolese kieswet bepaalt dat een presidentskandidaat in het bezit moet zijn van een hoger of universitair diploma. Toch stopt hem dat uiteindelijk niet in zijn steile klim.

Als patriarch Étienne in 2017 plots sterft, beslist een UDPS-congres dat Félix in zijn voetsporen mag treden. Voor Mutambayi was het een logische keuze. “Zijn grootste kwaliteit is volgens mij dat hij aandachtig kan luisteren naar wat de mensen zeggen, zowel naar andere politici als naar gewone mensen. Hij blijft volgens mij even open als president.”

Hielenlikkers en flatteurs

Historicus Etambala is het daar maar ten dele mee eens: “Als mens is hij niet veranderd, dat klopt. De laatste keer dat we hem hier in België zagen, heeft hij ondanks alle beveiliging mijn vrouw, wier familie ook uit zijn dorp komt, begroet en naar mij gezwaaid. Als president daarentegen heeft hij gekozen om getrouwen rond zich te scharen die hem niet tegenspreken. In zijn omgeving zit het vol met hielenlikkers en flatteurs. Het ontbreekt hem aan een hofnar die hem de waarheid kan zeggen zonder te worden opgepakt. Bovenal mist hij medewerkers in zijn kabinet die voor hem projecten en dossiers kunnen realiseren. “Het beste voorbeeld is hoe Kamerhe door anderen werd benoemd als kabinetschef en zijn gang kon gaan met Felix’ woningproject. Dat is voor mij toch een zwakte. Je ziet het ook aan de manier waarop hij de Covid-crisis beheert, de oogsten, hoe hij overhoop ligt met de kerk over onderwijs…”

Een sterkte die hij kan uitspelen? Etambala: “Hij is nu toch al meer dan anderhalf jaar president. Ik zoek nog steeds. We hebben nog niets gezien.”

Naast de aanhoudende onveiligheid in het oosten van het land, waar allerlei gewapende milities de bevolking blijven terroriseren, wordt Tshisekedi’s grootste uitdaging de strijd tegen corruptie. Daarvoor is de uitbouw van een onafhankelijke justitie cruciaal. Maar Kabila ligt dwars. Deze week probeerde zijn partij FCC justitie nog meer onder controle te brengen van zijn clan. Tshisekedi’s UDPS-militanten protesteerden hevig, omdat ze het beu zijn dat Kabila verandering blokkeert. Het kwam tot rellen met de oproerpolitie.

“Tshisekedi zit nu in een moeilijke institutionele situatie”, zegt Mutambayi. Zijn grootste probleem is dat hij president werd zonder parlementaire meerderheid, want die blijft in handen van Kabila’s FCC. Dan sta je met je rug tegen de muur. Een deel van de bevolking heeft het moeilijk met het pact dat hij met Kabila sloot. Toch vind ik het risico dat hij met deze coalitie neemt een beetje Belgisch. Ons pragmatisme om over de partijgrenzen heen coalities te sluiten is een stukje van zijn politieke achtergrond. De coalitie kan hem persoonlijk miljoenen stemmen kosten, maar hij koos een weg uit een dilemma. Na 20 jaar bewind had Kabila alles in handen: leger, veiligheidsdiensten en de belangrijkste staatsondernemingen. Zoveel opties had hij dus niet. Hij kiest voor geleidelijke verandering. Ik heb alle begrip voor de Congolezen die direct resultaat willen zien, maar de realiteit is anders. Félix moet werken met de kaarten die hij heeft.”

Etambala: “Zolang Kabila leger, politie en gerecht controleert, zit er inderdaad weinig in voor Félix. Zal hij het nog drie jaar volhouden? Ik weet het niet. Ik hoop het voor hem. Niets is zeker. Zijn manoeuvreerruimte is erg beperkt.”