De complexe geschiedenis van België en Congo: een tijdlijn

Koning Leopold II eigent zich het gebied toe als zijn privébezit. Hij wil komaf maken met de slavenhandel. Maar de exploitatie van rubber door Belgische bedrijven eist een zeer hoge tol. Het is onmogelijk om een betrouwbare schatting te maken van het aantal slachtoffers, en historici zijn het onderling oneens. Maar de bevolkingsdaling is catastrofaal. Veel Congolezen slaan op de vlucht, worden omgebracht of sterven door honger of ontbering.

Onder internationale druk wordt Kongo-Vrijstaat overgedragen aan de Belgische staat en omgevormd tot Belgisch-Congo. Het koloniale stelsel is gebaseerd op drie pijlers: de administratie, de kerk en de bedrijven. De exploitatie van koper stijgt in Katanga , in 1929 wordt Leopoldstad de hoofdstad in plaats van Boma.

De Congolezen krijgen meer welvaart, door het tienjarenplan van minister Wigny. Maar ze hebben niet dezelfde rechten als de Belgen. Ze wonen apart en kunnen niet opklimmen op de sociale ladder. Vanaf 1948 krijgen de hoogst opgeleiden, de évolués, met een ‘carte civique’ een eerste erkenning. In 1952 krijgen ze ook een ‘carte d’immatriculation’. Dat schakelt hen voor de wet gelijk met de Europese bevolking. Pas in 1954 wordt een eerste Universiteit opgericht, Lovanium, in Leopoldstad. In 1955 wordt de jonge koning Boudewijn triomfantelijk onthaald. Jef Van Bilzen pleit in zijn dertigjarenplan voor onafhankelijkheid in 1985.

Joseph Kasavubu vormt de ABAKO, de culturele beweging van de Bakongo, om tot een politieke beweging. ABAKO is separatistisch, en heeft haar achterban in Bas-Congo. De MNC van Patrice Lumumba uit 1958 is nationalistisch. Lumumba laat zich inspireren door het panafrikanisme.

In Brussel vindt de Rondetafelconferentie plaats met Belgische en Congolese leiders. Daar beslist de regering Gaston Eyskens om al op 30 juni van dat jaar de onafhankelijkheid toe te staan. Maar Congo heeft geen administratie, nauwelijks hoog opgeleide intellectuelen en geen staatskas. Het is niet klaar om alleen te besturen.

Op 30 juni 1960 draagt België officieel de macht over aan de Republiek Congo. Lumumba wordt eerste minister, Kasavubu president. In zijn niet overlegde speech maakt Lumumba zich boos over het leed dat aan de Congolezen is aangedaan tijdens de kolonisatie. Koning Boudewijn en premier Gaston Eyskens zijn verontwaardigd. Boudewijn had net voordien zijn overgrootvader Leopold II een genie genoemd.

Op 5 juli breekt muiterij uit in Leopoldstad uit omdat het leger nog altijd geen zwarte officieren heeft. De Force Publique wordt snel geafrikaniseerd en omgevormd tot Armée Nationale Congolaise. Op 10 juli grijpt het Belgische leger met geweld in. Duizenden ex-kolonialen worden halsoverkop geëvacueerd. Het precieze aantal slachtoffers van de gevechten, ook van verkrachtingen en mishandelingen door Congolese muiters, is nog altijd niet bekend. Er bestaat een geheim onderzoeksrapport dat nog niet is vrijgegeven.

Tegelijk met de muiterij splitst de grondstofrijke provincie Katanga zich af van Congo. De Belgisch gezinde Moïse Tshombe roept er zich uit tot president. Patrice Lumumba vraagt steun van de Verenigde Naties en krijgt die ook. Op 5 september 1960 wordt hij ontslagen door Kasavubu en door stafchef Joseph Désiré Mobutu onder huisarrest geplaatst.

Op 17 januari 1961 wordt Lumumba vermoord in Elisabethstad. Zijn lijk wordt later opgegraven en opgelost in chemicaliën. Mobutu wordt president van Congo. De gevechten tussen de VN-macht en het Katangese leger duren voort. VN-Secretaris-Generaal Dag Hammarskjöld gaat onderhandelen, maar zijn vliegtuig wordt neergehaald en hij sterft.

De Verenigde Naties winnen de strijd in Katanga. Tshombe vlucht in 1963 naar Spanje en komt in juli 1964 terug. Hij wordt premier, Katanga komt terug bij Congo. Nog meer opstand, nu in het noorden. De Simbarebellen onder leiding van Pierre Mulele vallen Stanleystad aan. Ze gijzelen minstens 1700 Europeanen. Amerikaanse en Belgische para’s voeren twee operaties uit (Rode Draak en Zwarte Draak) om de gijzelaars te evacueren.

Op 25 november 1965 benoemt Mobutu zichzelf tot president. Hij schrapt de koloniale plaatsnamen en een nieuwe grondwet in 1967 legt zijn almacht muurvast. De Union Minière wordt genationaliseerd, de Zaïrese frank wordt de nieuwe munteenheid en Mobutu sticht de partij MPR.

Mobutu trekt de macht steeds meer naar zich toe. Hij krijgt de steun van België, Frankrijk en de VS. Die zien in hem een bondgenoot in volle Koude Oorlog. Ze hebben de Congolese grondstoffen nodig voor de wapenwedloop met de Sovjetunie.

De MPR wordt de eenheidspartij. Mobutu herdoopt de Republiek Congo in Zaïre. l’Authenticité maakt de Zaïrees trots zonder de Westerse economische en geopolitieke belangen te schaden. In 1973 wil Mobutu meer. Hij gaat alle bedrijven nationaliseren, de zogenoemde Zaïrisering. Het Belgische Union Minière komt in handen van de Société Générale Congolaise des Minérales. Op 30 oktober 1974 pakt Mobutu uit met de "Rumble in the Jungle", de historische boksmatch tussen Mohammed Ali en George Foreman.

De oliecrisis en de daaropvolgende economische recessie treft ook Zaïre. De koperprijs stort in en de olieprijzen stijgen. Door de toenemende buitenlandse schuld moet Mobutu zijn radicale plannen grotendeels opbergen. Zelf verwerft hij een indrukwekkend privébezit. Aan zijn paleis in Gbadolite kan een concorde-vliegtuig landen.

Er komt ook steeds meer binnenlands verzet, met de twee Shaba-oorlogen. De grondstoffen daar trekken allerlei milities aan. België en Frankrijk komen verschillende keren tussenbeide om landgenoten te beschermen. Veel Zaïrezen ontvluchten het land. België blijft de dictator steunen. "Ik hou van dit land, zijn volk en zijn leiders", zegt premier Wilfried Martens, bij een bezoek in 1981. De macht van Mobutu brokkelt af naar het einde van de jaren ’80.

Door de ineenstorting van de Sovjetunie is Mobutu niet langer nodig als bondgenoot van de VS. Hij wordt beschuldigd van mensenrechtenschendingen, corruptie en wanbeleid. In 1990 laat hij ingrijpen bij een studentenbetoging in Lubumbashi. Er vallen 500 doden. België schort zijn hulp aan Congo op en stopt met de kwijtschelding van oude schulden.

De tegenstand groeit. De burgermaatschappij eist meer democratische ruimte op en neemt deel aan de Nationale Souvereine Conferentie in 1990. Mobutu probeert halsoverkop het tij te keren door het meerpartijenstelsel in te voeren.

Na de volkenmoord in Rwanda vluchten 1,5 miljoen mensen de grens met Zaïre over. Twee jaar later, in november 1996, begint Laurent Kabila, een stroman van het nieuwe regime in Rwanda, aan zijn opstand tegen Mobutu. Die is zwaar ziek en tijdens zijn verzorging in Zwitserland ontstaat een machtsvacuüm. Op 17 mei 1997 verovert Kabila Kinshasa en roept hij de Democratische Republiek Congo uit. Mobutu is naar Marokko gevlucht en sterft daar in september.

In 2001 wordt de parlementaire Lumumba-commissie opgericht. Die onderzoekt de Belgische betrokkenheid bij de moord op de premier in 1961. De commissie besluit dat enkele ministers van de regering Gaston Eyskens een “morele verantwoordelijkheid” dragen voor de omstandigheden die tot de moord hebben geleid. Koning Boudewijn is zijn grondwettelijke bevoegdheden te buiten gegaan Maar de commissie zegt geen bewijs te vinden van een Belgisch bevel om Lumumba te vermoorden. Minister Louis Michel geeft die morele verantwoordelijkheid toe, maar er volgen geen excuses en geen schadevergoeding. Op 1 juli 2018 wordt het Lumumbaplein in Brussel ingehuldigd.

Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2018 wordt Pierre Kompany, de vader van Rode Duivel Vincent Kompany, in Ganshoren verkozen tot eerste zwarte burgemeester in België.

Laurent Kabila wordt in 1998 al opnieuw aangevallen door milities in het oosten. Het conflict groeit uit tot de eerste Afrikaanse Wereldoorlog omdat er maar liefst negen landen bij betrokken zijn. In 2001 wordt president Kabila vermoord door een lijfwacht. Zoon Joseph neemt de fakkel over.

Op 30 juli 2006 vinden de eerste democratische verkiezingen plaats sinds de onafhankelijkheid. België en de Europese Unie sturen financiële steun en waarnemers. Maar het oosten van Congo blijft onrustig.

Koning Albert en koningin Paola gaan naar Kinshasa voor de feestelijkheden van 50 jaar Congo.

President Kabila mag volgens de grondwet geen kandidaat zijn voor een derde mandaat. Hij schuift de presidentsverkiezingen steeds voor zich uit. Jongeren en oppositie protesteren tegen wat ze de “glissement” noemen, de verglijding van het presidentschap in een lange weg zonder einde. Eind 2016 zou Kabila moeten aftreden, maar hij klampt zich vast aan de macht. Protest wordt hardhandig onderdrukt. Er vallen tientallen doden, ook in de maanden nadien.

Uiteindelijk beslist president Kabila om dan toch verkiezingen uit te schrijven op 30 december 2018, zonder waarnemers, zonder pers. Félix Tshisekedi van de UDPS, zoon van de in België overleden oppositieleider Etienne Tshisekedi, wordt uitgeroepen tot president. Dat gaat in tegen de vaststellingen van duizenden waarnemers van de Congolese bisschoppenconferentie. Zij zeggen dat oppositiekandidaat Martin Fayulu overtuigend heeft gewonnen, voor Tshisekedi en regeringskandidaat Shadary. Maar het Grondwettelijk Hof bevestigt de uitslag. Op 24 januari 2019 legt Félix Tshisekedi de eed af. De banden met België worden opnieuw voorzichtig aangehaald.

Op 30 juni 2020 viert Congo zijn zestigste onafhankelijkheidsverjaardag. Er wordt niet gevierd, omdat het coronavirus er ook heeft toegeslagen, met officieel ruim 6000 besmettingen en 135 doden, op een bevolking van 90 miljoen inwoners. President Tshisekedi heeft gezegd dat de feestdag met bezinning wordt herdacht en dat het budget zal gaan naar hulpverleners en militairen.

In 2010 gingen koning Albert en koningin Paola naar Kinshasa. Vandaag is er geen Belgische delegatie, koning Filip blijft thuis. Hij heeft wel een brief geschreven aan president Tshishekedi. Daarin betuigt hij zijn "diepste spijt" voor de wandaden en de vernederingen tijdens de koloniale periode.